SCHACHMANN BARTHOLOMÄUS, burmistrz Gdańska
< Poprzednie | Następne > |
BARTHOLOMÄUS (Barthel) SCHACHMANN (Schachtman, Schachman; 11 IX 1559 Gdańsk – 23 IV 1614 Gdańsk), ► burmistrz Gdańska. Pochodził z rodziny wywodzącej się z Węgier, do Gdańska przybył na przełomie XV i XVI wieku z Bolkowa na Śląsku jego dziad, Johann (1475 Bolków – 14 III 1543 Gdańsk). Był synem Kaspara (1520 Gdańsk – 1573 Gdańsk), w 1555 obdarzonego szlachectwem przez cesarza Ferdynanda I, od 1560 ► ławnika ► Głównego Miasta, od 11 IX 1575 posiadającego ► obywatelstwo Gdańska jako tzw. Bürger-Kind (dziecko gdańskich obywateli). Jego matką była Barbara (zm. 1577), córka burmistrza ► Bartholomäusa Brandta. Z ośmiorga rodzeństwa (dwoje zmarło w dzieciństwie) był jednym z najmłodszych braci. Trzej starsi bracia byli kupcami, nie osiągnęli godności w mieście, choć atrakcyjne związki małżeńskie zapewniały im dobry start i rodzinne koneksje. Caspar (1552–1585) poślubił w 1575 Hedwigę, córkę Georga Rogge, po 1582 Dorotheę Koseler. Friedrich (ur. 1557) ożenił się w 1580 z Barbarą, córką rajcy Albrechta Giese, Christian (1558–1611) pojął za żonę Perpetuę, córkę Johanna Fredera, pozostawił po sobie potomstwo. Młodszy brat Johann (1561–1624) był jego towarzyszem wypraw edukacyjnych. Siostra Anna wyszła w 1571 za mąż za burmistrza ► Daniela Czirenberga.
Wraz z bratem Johannem i przyjacielem, późniejszym burmistrzem ► Johannem Speimannem studiowali w latach 1579–1581 na Akademii Krakowskiej. W 1581 przyciągnęła ich na krótko do Gdańska sława zreformowanego w 1580 przez ► Jacoba Fabriciusa ► Gimnazjum Akademickiego. W 1582 studiował na kalwińskim uniwersytecie w Strassburgu, następnie odwiedził Heidelberg, Erfurt i Orlean, zatem uczelnie – kalwińską, luterańską i katolicką. W grudniu 1586 zapisał się na wykłady w mateczniku kalwinizmu, Bazylei (Basel), w 1588 odwiedził jeszcze katolicką Sienę. W czasie tych wyjątkowo rozbudowanych peregrynacji uniwersyteckich prowadził sztambuch, w którym gromadził wpisy od profesorów i studentów, w tym wielu wybitnych Polaków (m.in. luminarzy polskiego protestantyzmu: Andrzeja Trzecieskiego oraz Jerzego Latalskiego). Po zakończeniu nauki, w latach 1588–1592 odbył jeszcze podróż po Europie, odwiedzając Niemcy, Włochy, Francję. Był też w Egipcie i na Bliskim Wschodzie, co było wówczas rzadkością i uchodziło za wyjątkowy wyczyn. W czasie tej peregrynacji powstał zalążek jego bogatej kolekcji numizmatów, rękopisów i książek, stawiający go w rzędzie pierwszych gdańskich bibliofilów.
Bezpośrednio po powrocie do Gdańska od 1592 był ławnikiem Głównego Miasta, od 1594 ► rajcą, w 1598 ► sędzią. Od 1605 był burmistrzem. Urząd pierwszego burmistrza pełnił w 1606, 1610 i 1612, drugiego w 1605 i 1609, trzeciego w 1608, 1611 i 1614, czwartego w 1607 i 1613.
Jako ► kalwinista wchodząc do ► Rady Miejskiej wzmocnił w niej grono zwolenników tzw. drugiej reformacji, a jego obecność od 1605 w kolegium burmistrzów spowodowała powstanie przewagi wyznania ewangelicko-reformowanego w tym gronie. Rok 1605 uważa się za apogeum wpływów kalwinizmu w Gdańsku, bowiem tego wyznania jednocześnie była większość rajców, ławników, duchownych w gdańskim ► Ministerium Duchownym, profesorów w Gimnazjum Akademickim oraz lekarzy, prawników i innych przedstawicieli intelektualnych elit miasta. Szalę na rzecz wyznawanego przez ogół mieszkańców Gdańska – pospólstwa, plebsu i tylko części patrycjatu – ► luteranizmu przeważył dopiero edykt króla polskiego Zygmunta III Wazy z 1612, rezerwujący wyższe urzędy miejskie tylko dla katolików oraz luteranów. Zaangażowany w spory z tymi ostatnimi nie był postrzegany mile również przez katolików, bowiem umiejętnie wespół z innymi burmistrzami bronił ► jezuitom dostępu do działalności w murach miasta, nie pozwalając na utworzenie kapelanii w obrębie klasztoru ► brygidek. Z tego powodu w maju 1612 przeor ► klasztoru cystersów w Oliwie, ► Philipp Adler, określił go w swojej kronice mianem „homo attheus”.
Do największych bezsprzecznie jego zasług należały działania na niwie szeroko pojętego mecenatu kultury i sztuki, sam interesował się magią, alchemią, praktykami nekromantycznymi. W latach 1593–1596 z ramienia Rady Miejskiej zawiadywał przebudową Sali Czerwonej w ► Ratuszu Głównego Miasta. W 1 dekadzie XVII wieku był współfundatorem wielu dzieł malarstwa, zachowanych i obecnie w Ratuszu. Najpewniej wraz z ► Arnoldem von Holtenem ustalał koncepcję ikonograficzną przeznaczonego do ► Dworu Artusa obrazu Orfeusz wśród zwierząt, namalowanego w 1596 przez ► Hansa Vredemanna de Vries. Według
► Mártona Csombora jego marzeniem było posiadanie we własnej kolekcji tryptyku ► Sąd Ostateczny Hansa Memlinga, miał za niego oferować miastu 8000 florenów.
W latach 1602–1605 zainicjował i przeprowadził – wespół z ówczesnymi rajcami, ► Johannem Speimannem oraz ► Johannem Proite, przebudowę wschodniej pierzei ► Wielkiej Zbrojowni (od strony obecnej ul. Piwnej), a także od Placu Dominikańskiego (obecnie ► Targ Węglowy). W Wielkiej Zbrojowni znajdował się do II wojny światowej drewniany pomnik konny, a właściwie poruszany specjalnym mechanizmem manekin jeźdźca o jego rysach. Był ponadto inicjatorem budowy studni, później ► fontanny Neptuna na ► Długim Targu – ukończonej jednakże już po jego śmierci. To jemu Długi Targ miał zawdzięczać wygląd wielkiego, reprezentacyjnego placu na wzór wspaniałych placów włoskich. Po śmierci fundatora ► Biblioteki Rady Miejskiej, ► Giovanniego Bernardina Bonifacia d’Orii (także kalwinisty), ufundował na jego cześć epitafium w akademickim ► kościele św. Trójcy. Sam również podarował część swoich książek tej bibliotece. Książki, którymi dysponował, nosiły charakterystyczny exlibris, jeden z pierwszych w Gdańsku, nawiązujący do rodzinnego herbu. Był ponadto fundatorem wielu pomniejszych dzieł i zabytków architektury i sztuki. Do ► kościoła Najświętszej Marii Panny (NMP) ufundował w 1607 epitafia rodziców i swojej pierwszej małżonki, Cathariny Schwartzwald, z miejscem na epitafium własne i drugiej małżonki, Anny z domu Bloemke. Posiadał dwór w ► Oruni, gdzie m.in. gromadził swoje zbiory, podziwiane i opisane przez niderlandzkiego podróżnika-uczonego G. Dousę. Zbiory te przeszły na syna i wkrótce uległy rozproszeniu.
U progu kariery 11 II 1592 w kościele NMP poślubił Catharinę (1542 – 28 II 1599), córkę ławnika Heinricha Schwarztwalda. Była ona podwójną wdową po rajcy Matthiasie Zimmermannie (zm. 1572) oraz rajcy Michaelu Kerlu (zm. 1586), z którym miała syna ► Ernesta, późniejszego burmistrza. Ze względu na wiek małżonki z całą pewnością było to małżeństwo o charakterze politycznym, ułatwiające działalność publiczną, z którego też nie doczekał się potomstwa. 9 X 1600 w kościele NMP poślubił Annę, córkę ławnika Eduarda Blömke (1536–1593), po jego śmierci m.in. właścicielką przyznanego w procesach z rodziną dworu i obecnego ► Parku Oruńskiego (tam szczegóły procesu). Z tego związku pochodziło sześcioro dzieci, dwójka zmarła w niemowlęctwie. Jedyny syn, pierworodny o imieniu po ojcu – Bartholomaeus (17 VIII 1601 – 1661, bezdzietnie), studiował w Lipsku, przebywał jakiś czas w Holandii, był kupcem w Gdańsku, w 1645 ożenił się z Marie, córką kupca Moritza Lange. Z córek: Sophia (14 II 1604 – 1669) poślubiła kupca z Augsburga, Philippa Furtenbacha i tam wyjechała; Barbara (ur. 27 VIII 1609), mimo młodego w chwili śmierci wieku 25 lat zdążyła dwukrotnie wyjść w Gdańsku za mąż, najpierw za Sebastiana Hitfelda, a po jego śmierci za Hinricha Howella; Anna (grudzień 1611 – 1687) poślubiła w kalwińskim ► kościele św. Piotra i Pawła Jacoba Schelle, potomka pierwszych dzierżawców majątku ► Młyniska, urodziła jedenaścioro dzieci. 25 IV 1614 pochowany został w krypcie kościoła NMP.