SCHELWIG SAMUEL, rektor Gimnazjum Akademickiego, pastor
| < Poprzednie | Następne > |
SAMUEL SCHELWIG (Schelguigius) (8 III 1643 Leszno – 18 I 1715 Gdańsk), kaznodzieja, rektor Gimnazjum Akademickiego w Gdańsku, pastor kościoła św. Trójcy. Syn Samuela (1613 – 1655 Gdańsk), ewangelickiego pastora działającego na Śląsku (w Górze i Sądowli) oraz Eufrozyny, córki pastora w Wołowie, Johanna Heermanna. Uczył się od 1651 pod kierunkiem wuja Efraima Heermanna, nauczyciela parafialnej szkoły w Głogowie, od 1653 w gimnazjum w Lesznie, w 1657–1659 u dziadka Johanna Heermanna, rektora szkoły w Wołowie, w latach 1659—1661 w gimnazjum św. Marii Magdaleny we Wrocławiu. Od 4 V 1661 studiował teologię na uniwersytecie w Wittenberdze, od 22 IV 1663 magister filozofii, od października tego roku rozpoczął wykłady na Wydziale Filozoficznym, 18 IX 1667 powołany został na stanowisko adiunkta. W tym samym miesiącu otrzymał propozycje objęcia stanowiska profesora filozofii i konrektora Gimnazjum Akademickiego w Toruniu. 26 XI 1667 opuścił Wittenbergę, 7 I 1668 przybył do Torunia, 24 tego miesiąca został wprowadzony na urząd konrektora i rozpoczął wykłady z logiki, metafizyki i poetyki.
W 1673 otrzymał z kolei propozycję objęcia godności rektora Gimnazjum Akademickiego w Elblągu, początkową zgodę wycofał po zaoferowaniu mu stanowiska profesora filozofii w Gimnazjum Akademickim w Gdańsku. Na uczelnię gdańską wprowadzony 30 XI 1673, wykładał filozofię, logikę, metafizykę, etykę i ekonomię. Jednocześnie objął (zaproponowany razem z profesurą) urząd bibliotekarza Biblioteki Rady Miejskiej. Położył duże zasługi dla rozwoju tejże biblioteki, powiększył jej księgozbiór (m.in. przez nawoływanie gdańskich patrycjuszy do darowania bibliotece posiadanych przez siebie ksiąg), poszerzył kręgi czytelnicze, dążył (z braku funduszy bezskutecznie) do wydania drukiem katalogu jej zbiorów. Był autorem dziejów tej biblioteki w latach 1596–1677 De incrementis Bibliothecae Gedanensis epistola et commentatio (polskie tłumaczenie Lidii Pszczółkowskiej: O początkach biblioteki gdańskiej. List i rozprawa, Gdańsk 1992).
Od 1675 profesor nadzwyczajny teologii w gdańskim gimnazjum. 22 I 1681 został także kaznodzieją w kościele św. Katarzyny. Po otrzymaniu w 1682 propozycji objęcia godności rektora Gimnazjum, zmuszony był uzupełnić wykształcenie z zakresu teologii. W kwietniu 1685 udał się do Wittenbergi, w maju otrzymał tytuł licencjata, w czerwcu obronił rozprawę doktorską, czego gratulowało mu wierszami m.in. Johann Friedrich Dragheim (ojciec pastora Johanna Benjamina), czy grono uczniów Gimnazjum, wśród nich był np. Theophilus Jungius. 11 IX 1685 wprowadzony został w Gdańsku na nieobsadzony przez ten czas urząd rektora Gimnazjum. Jednocześnie został pastorem kościoła św. Trójcy, profesorem zwyczajnym teologii, nadal pełnił też obowiązki bibliotekarza. W latach 80. XVII wieku odrzucał propozycje objęcia stanowiska pastora w Królewcu i Sztokholmie, katedr na uniwersytetach w Wittenberdze i Dorpacie (Tartu, Estonia).
Jako ortodoksyjny wyznawca luteranizmu prowadził ostrą polemikę z pietystami: zaczął od ich krytyki w przedmowie do opracowanego w 1692 na wydziale teologicznym Uniwersytetu w Lipsku pisma Johanna Benedikta Carpzova Schrift Gründliche und wohlgesetzte Bedenken von der Pietisterei, na co zareagował radca konsystorza kościoła św. Mikołaja w Berlinie, jeden z najsłynniejszych przedstawicieli pietyzmu Philipp Jacob Spener. Ten korespondencyjny spór przeniósł się na grunt gdański, gdzie przeciw niemu wystąpił pastor kościoła NMP Constantin Schütz. Powstała na tym tle polemika szybko przybrała na sile, mimo podejmowania przez gdańską Radę Miejską prób jej załagodzenia. Do sporu dołączali kolejni duchowni, łącznie z seniorem Ministerium Duchownego Andreasem Kühnem (zob. też Michael Strauss), położyła mu kres 9 IX 1695 Rada Miejska, wydając polecenie zaprzestania polemiki w imię jedności wyznania i spokoju w Kościele, ostrzegając winnych złamania tej decyzji m.in. zakazem wygłaszania kazań, jednocześnie zakazując gdańskim drukarzom rozpowszechnianie ich pism polemicznych. Zajmował się także udzielaniem pożyczek na dość wysoki procent, obliczono, że w latach 1687–1713 samym tylko chłopom z Żuław udzielił ich w wysokości 47 801 grzywien (31 867 florenów).
Autor mów okolicznościowych, np. w 1689 z okazji ślubu diakona kościoła Najświętszej Marii Panny Gotffrieda Weissa i Anny Katheriny Heldtner, kazań pogrzebowych, m.in. żegnał w 1696 kaznodzieję gdańskiego Alberta Pesaroviusa, w 1700 lekarza Ottona Dietricha Voegedinga, w 1701 burmistrza Christiana Schrödera. Zaprzyjaźniony z toruńskim lekarzem i profesorem tamtejszego Gimnazjum Akademickiego, Georgiem Peterem Schultzem (1680–1748) w 1714 (wspólnie z Johannem Sartoriusem) słał mu z Gdańska wierszowane gratulacje z okazji ślubu. Autor rozprawy o historii epidemii dżumy w Gdańsku od 1352 do 1709 (Kurtze Historie der Pesten in Dantzig. Vom Jahr 1352. biß 1709) i dżumie z 1709, prac teologicznych i filozoficznych, m.in. Cives Gedanensis Athenaei (1686), Reineste Catechismus Reinigung (1696), Axiomata philosophica (1696), krytyki jezuity Jana Franciszka Hackiego Castigatio trutinae (wydanej przez Johanna Friedricha Gräfego). W wydanej w Gdańsku pracy Schrifftmässige Prüfung des Pabsthums (1687) skrytykował władzę i uprawnienia papieża, po długich badaniach 10 II 1717 Trybunał Koronny w Piotrkowie (Trybunalskim) skazał go na karę śmierci przez spalenie na stosie i konfiskatę majątku, nie wiedząc, że zmarł dwa lat wcześniej, w listopadzie 1714 ulegając paraliżowi. Książkę jednak spalono, za zgodę na druk karą finansową obłożono Radę Miasta Gdańska.
Zgromadził pokaźną bibliotekę, zarówno pozycji drukowanych jak i rękopisów, m.in. posiadał edycję z 1595 wszystkich dzieł nauczyciela retoryki i poety Auzoniusza czy Punica Syliusza Italika. Po jego śmierci kolekcja została sprzedana na aukcji, którą przeprowadził działający w Gdańsku zawodowy licytator Georg Mattern (w latach 1692–1719 zorganizował 16 licytacji księgozbiorów prywatnych).
Po raz pierwszy żonaty był od 9 IX 1670 z Anną Reginą (16 II 1654 Leszno – 24 I 1685 Gdańsk, pochowana 2 lutego w kościele św. Trójcy), córką diakona w Lesznie i pastora kościoła NMP w Toruniu oraz profesora tamtejszego Gimnazjum Simona Weissa (1623–1688) i poślubionej w 1653 Reginy, córki pastora z Leszna Johanna Holfelda (1601–1652). Podczas pobytu w Toruniu nauczyła się języka polskiego, wprowadziła ten język do wczesnej edukacji swoich dzieci. Żegnał ją utworem żałobnym (Bey Beerdigung von Anna Regina geb. Weiss, Samuelis Schelguigii Ehefrau) pastor Andreas Barth. Z tego małżeństwa miał sześciu synów i cztery córki. Przeżyło go dwóch synów i córka. Syn Gottlieb był profesorem Gimnazjum Akademickiego, syn Johann (ur. Toruń – 1719 Gdańsk), dwukrotnie zapisywany do gdańskiego Gimnazjum Akademickiego, w kwietniu 1678 do drugiej (czyli czwartej) klasy i w kwietniu 1686 do klasy przedostatniej (secundy), w 1694 był magistrem w Lipsku, od 30 X 1695 studentem uniwersytetu w Wittenberdze, od 6 IV 1697 tamże adiunktem Wydziału Filozofii, od 1700 pastorem w Kiezmarku (Käsemark), od 1705 diakonem w kościele św. Trójcy w Gdańsku, od 1709 diakonem, następnie drugim pastorem kościoła św. Jana. Córka Constantia była żoną burmistrza Nathaniela Gottfrieda Ferbera.
Ponownie żonaty był od 5 XI 1686 z Adelgundą (pochowana 8 IV 1729 w wieku 69 lat wraz z mężem), córką ławnika Starego Miasta Gdańska (od 1655) Simona Schrödera (zm. 11 IX 1675) (brata burmistrza Christiana Schrödera) i poślubionej 5 III 1651 jego drugiej żony Agathe (ur. 12 II 1621), córki rajcy Michaela Wiedera. Specjalne gratulacje z okazji tego nowego związku składał wierszem m.in. Samuel Elard. Urodzeni z tego związku syn (nieznanego imienia, pochowany 6 IV 1688 w kościele św. Trójcy) i córka zmarli w dzieciństwie, śmierć córeczki Agathy w 1704 (pochowana 13 czerwca w kościele św. Trójcy) uczcili żałobnymi wierszami uczniowie Gimnazjum David Czerniewski, Samuel Huneburg i Gabriel Benter.
Cierpiał na artretyzm, od listopada 1714 chorował, nie biorąc udziału w życiu publicznym. Pochowany w kościele św. Trójcy, w grobie nr 26, zakupionym w 1685 od rodziny Döringów na pochówek pierwszej żony. Kazanie pogrzebowe (ogłoszone drukiem z dodatkiem innych mów, m.in. z obszerną genealogią rodziny zmarłego i jego własnoręcznie napisanym życiorysem), wygłosił pastor Joachim Weickhmann. Zachowało się jego epitafium.
Bibliografia:
Księga wpisów uczniów Gimnazjum Gdańskiego 1580–1814, wyd. Zbigniew Nowak i Przemysław Szafran, Warszawa–Poznań 1974, s. 235, 250.
Erdmann Christian David, Schelwig Samuel, w: Allgemeine Deutsche Biographie, t. 31, Leipzig 1890, s. 30–35.
Lewandowska Lilianna, Samuel Schelwig. (Nie)znanemu gdańszczaninowi w trzechsetną rocznice śmierci, Toruń 2015.
Lewandowska Lilianna, Początki pietyzmu w Gdańsku. Przedmowa Samuela Schelwiga do „Gründliches und wolgesetztes Bedencken, Von der Pietisterey” (1693), „Zapiski Historyczne”, t. 85, 2020, s. 131–154.
Lewandowska Liliana, Zwischen der lutherischen Orthodoxie und dem Pietismus in Danzig im Ausgang des 17. Jahrhunderts, „Documenta Pragensia”, t. 33, Praga 2016, s. 488–499.
Mokrzecki Lech, Schelwig Samuel, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 35, 1994, s. 441–443.
Nowak Zbigniew, Schelwig Samuel, w: Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. 4, Gdańsk 1997, s. 154–156.
Eduard Schnaase, Geschichte der evangelischen Kirche Danzigs aktenmäßig Dargestellt, Danzig, 1863.
Weichbrodt Dorothea, Patrizier, Bürger, Einwohner der Freien und Hansestadt Danzig in Stamm- und Namentafeln vom 14.-18. Jahrhundert, Klausdorf–Schwentine 1986-1992, Bd.1, 492; 4, 148, 220.
Zdrenka Joachim, Urzędnicy miejscy Gdańska w latach 1342-1792 i 1807-1814, t. II, Gdańsk 2008, s. 305.
