WILLER PETER, architekt, grafik, kartograf
| < Poprzednie | Następne > |
PETER WILLER (Wiehler, Wieler) (pochowany 9 IX 1693?, 4 I 1700? Gdańsk), pochodzący z Harlingen (Fryzja, Holandia) inżynier, architekt, mierniczy, grafik i kartograf, menonita. Od 1651 zatrudniony jako nadworny architekt króla polskiego Jana Kazimierza. Z polecenia króla zbudował kanał opływowy rzeki Długiej do Narwi (szerokości 40 stóp), nazwany później Kanałem Królewskim, co umożliwiło mu wybudowanie obok dworu myśliwskiego, zwanego Dworem Holenderskim, oraz browaru. W Warszawie, obok pałacu królowej Ludwiki Marii, wybudował dom przeznaczony dla rozrywki jej dam dworu oraz młyn wodny. Podczas wojny polsko-szwedzkiej (1655–1660) przebywał w swojej ojczyźnie, kontynuował studia techniczne, zatrudnił się też przy pracach ziemnych związanych z rozbudową Amsterdamu i przy wznoszeniu budowli hydrotechnicznych, nadzorował budowę urządzeń wodnych i wiatraków.
W Gdańsku od 1660, ożenił się z córką destylatora Petera Kinna, zajął się produkcją wina, jednocześnie aplikując na stanowisko budowniczego miejskiego, podkreślając swe doświadczenie architekta, ze szczególnym uwzględnieniem budowli wodnych i wiatraków. Deklarował też skonstruowanie pogłębiarki o wydajności przeszło 3,5-krotnie większej w stosunku do stosowanych dotąd w Gdańsku (jego urządzenie miało wydobywać 216 barek urobku tygodniowo wobec 60 barek dla sprzętu stosowanego do tej pory). Ponieważ dla Rady Miasta ważnym problemem było pogłębianie stale zapiaszczanego ujścia Wisły – 22 IX 1661 otrzymał posadę na roczny okres próbny, z naciskiem na działania hydrotechniczne w Gdańsku oraz na Żuławach Wiślanych. Po pomyślnym ukończeniu stażu otrzymał posadę budowniczego miejskiego i zarząd Cieślarni ( Ołowianka) z wynagrodzeniem 1000 guldenów rocznie wraz z dzierżawą majątku i dworu w Stutthofie (Sztutowo).
W 1669 według jego planów zbudowano w Warszawie tzw. Dwór Gdański, miejsce rezydencji przedstawicieli Gdańska w stolicy. Za jego urzędowania Lazaret przy Bramie Oliwskiej zyskał wieżę (1670), zaprojektowany przez niego drewniany szczyt wieży kościoła św. Brygidy został pokryty miedzianą blachą (1673; kierował tu też pracami naprawczymi po pojawieniu się zarysowania na sklepieniach nawy południowej w 1690), została odnowiona wieża kościoła Bożego Ciała (1694). W latach 1695–1697, według jego projektu, murarz miejski Barthel Ranisch wybudował na Zaroślaku Wewnętrznym kościół Zbawiciela. Poza Gdańskiem zbudował m.in. w latach 1681–1683 kościół w Stegnie. Posiadał również prawo prowadzenia prywatnych budów.
Był autorem wielu rysunków przedstawiających obiekty architektoniczne Gdańska, jak również map miasta. Rysunki obiektów miejskich, wedle stanu sprzed 1655, zamieszczono w postaci 57 sztychów (osoba sztycharza nieznana) w dziele Reinholda Curickego z 1687. Otrzymał na to zamówienie (i 100 talarów) od Rady Miejskiej, która miała znaczący wpływ na zakres tematyczny ilustracji. Część instrumentów, którymi posługiwał się w pracy, za sprawą ówczesnego protoscholarchy (a później burmistrza) Gabriela Krumhausena, nabyto na potrzeby nauki w gdańskim Gimnazjum Akademickim.
W 1671, na wniesionym w posagu przez żonę gruncie, na granicy Zaroślaka i Starych Szkotów, rozpoczął budowę rodzinnego, dwukondygnacyjnego domu, końca budowy nie doczekała jego żona, zmarła 1 VIII 1671. Większość źródeł podaje jako datę jego pochówku 4 I 1700, natomiast według ksiąg rachunkowych opłat za usługi pogrzebowe kościoła św. Jana z lat 1690–1804 pochowany został 9 IX 1693 w tzw. cichym pogrzebie, jedynie przy dźwięku dzwonu z sygnaturki na dachu kościoła. Z ksiąg grobowych (Steinbücher) tego kościoła wiadomo, że od 1687 był właścicielem płyty nagrobnej nr 115, znajdującej się w miejscu uprzywilejowanym w kościele ewangelickim – bezpośrednio przy filarze, na którym zawieszona była ambona. Płyta (choć część napisów i elementów zdobniczych została zatarta) znajduje się obecnie w nawie głównej kościoła św. Jana.
W latach 1693–1727 w tej samej kwaterze pochowano jego żonę, syna Gabriela (ur. 1660), od 26 IX 1702 posiadającego kupieckie obywatelstwo Gdańska jako tzw. Bürger-Kind (dziecko gdańskich obywateli) z żoną, oraz 4 XII 1708 bratanicę Catharinę Elisabeth z mężem (od 11 VI 1695) Carlem Strakowskim (synem Georga Strakowskiego) i ich córką Beate Concordią (chrzest 6 XI 1696 w kościele NMP).
Bibliografia:
Archiwum Państwowe w Gdańsku, sygn. 10/352/19-27, Księgi rachunkowe dotyczące opłat za pogrzeby.
Księga przyjęć do prawa miejskiego w Gdańsku 1536–1814, wyd. Andrzej Groth, Ewa Łączyńska-Bartoszek, Dariusz Kaczor, Gdańsk 2019, t. VI, s. 405.
Bahr Ernst, Willer Peter, w: Altpreußische Biographie, Bd. 2, Marburg/Lahn, 1967, s. 807–808.
Blech Ernst, Curickes Danziger Prospekte, Mitteilungen des Westpreußischen Ge-schichtsvereins, Jhrg.2, 1903, H. 2, s. 32-35.
Jakubowska Bogna, Dokumentacja historii majątku Małżewko, Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie.
Flis Stanisław, Dokumentacja archiwalna a eksploracja archeologiczna w kościele św. Jana w Gdańsku, w: Kościół św. Jana w kręgu kultury sepulkralnej, red. Jakub Szczepański, Gdańsk 2012.
Penner H., Peter Willer. Ein mennonitischer Baumeister und Kupferstecher in Danzig des 17. Jahrhundert, „Mennonitische Geschichtsblätter”, N.F., Jg. 27, nr 22, 1970, s. 50–54.
Weichbrodt Dorothea, Patrizier, Bürger, Einwohner der Freien und Hansestadt Danzig in Stamm- und Namentafeln vom 14.–18. Jahrhundert, Klausdorf–Schwentine 1986–1992, Bd. 2, 538; 5, 213.
