BUDYNEK ZACHODNIOPRUSKIEGO TOWARZYSTWA UBEZPIECZEŃ OD OGNIA
| < Poprzednie | Następne > |
BUDYNEK ZACHODNIOPRUSKIEGO TOWARZYSTWA UBEZPIECZEŃ OD OGNIA (Westpreussische Feuersozietät), siedziba Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR), Prokuratury Okręgowej, Elisabethwall 9 (ul. Wały Jagiellońskie 36). Wzniesiony w latach 1913–1915 według projektu Alberta Carstena na miejscu rozebranego Miejskiego Zakładu Opieki Społecznej. Należał do Westpreussische Feuersozietät (Zachodniopruskiego Towarzystwa Ubezpieczeń od Ognia) i Lebensversicherungsanstalt Westpreussen (Zachodniopruskiego Zakładu Ubezpieczeń na Życie), które rozpoczęły w nim oficjalnie działalność w poniedziałek 3 IV 1916. Powierzchnie biurowe wynajmowano też innym podmiotom, między innymi działał tu konsulat USA, w latach 1920-1921 konsulat Ukrainy (co upamiętniono stosowną tablicą, odsłoniętą 28 IV 2001).
Pięciokondygnacyjny budynek założono na prostokątnym rzucie, równolegle do ulicy Elisabethwall. Specjalny wystrój otrzymały jedynie reprezentacyjne pomieszczenia pierwszego piętra. Salę posiedzeń ozdobiono boazeriami, kasetonowym stropem i portretem konnym Fryderyka Wielkiego autorstwa Fritza Augusta Pfulego, który projektował też witraże zdobiące klatkę schodową. Gabinet dyrektora ozdabiało dzieło Bertholda Hellingratha. Budynek wyposażono w elektryczną windę i zsypy na śmieci.
Monumentalną, symetryczną, 19-osiową fasadę podzielono w pionie na trzy strefy. Przyziemie wyróżniono boniowaniem, wyższe piętra ozdobiono zgrupowanymi po cztery pilastrami w wielkim porządku, ostatnią kondygnację odcięto przy pomocy masywnego gzymsu z kasetonami. Jasny tynk skontrastowano z ciemniejszym detalem kamiennym wykonanym z wapienia muszlowego według projektu gdańskiego rzeźbiarza Georga Böckera (6 II 1873 Hannover – 14 IX 1927 Gdańsk). Umieszczone w osi środkowej wejście podkreślono trójosiowym podcieniem, poprzedzonym nieznacznie wysuniętą przed lico muru kolumnadą, na której oparto balkon sali posiedzeń. Na balustradzie, ozdobionej płaskorzeźbą orła, ustawiono cztery figury alegoryczne (Przemysł, Rzemiosło, Handel i Obronność) wykonane przez berlińskiego rzeźbiarza Otto Petriego (1860–1942). Budynek zwieńczono wysokim namiotowym dachem, w dolnej części przeprutym rzędem facjatek.
Miał być częścią planowanego, większego założenia, jednak ostatecznie zrealizowano jedynie osobno zaprojektowaną, niewielką, neorenesansową przybudówkę, na którą przeniesiono zabytkową kamieniarkę z rozebranego sierocińca. Na tyłach działki, w latach 1930–1931 zbudowano kino UFA–Palast, zniszczone w 1945.
3 I 1946 budynek oddany przez Zarząd Miasta Inspektoratowi Wojewódzkiemu w Gdańsku Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń Wzajemnych. Objęty przez Inspektorat po odbudowie (80% zniszczeń) 31 I 1950 (założono wówczas księgę wieczystą, do której 15 listopada wpisano PZU jako właściciela). Pomieszczenia wynajmowały między innymi Bank Rolny, Bank Rzemiosła i Handlu, PKO Gdynia. W tym samym roku, po przeniesieniu pracowników ubezpieczeniowych do baraków za Urzędem Miasta i wypowiedzeniu wynajmu innym firmom, oddany został Komitetowi Wojewódzkiemu PZPR, początkowo na trzy lata. W 1959 Ministerstwo Finansów wyraziło zgodę na dalsze nieodpłatne korzystanie z gmachu przez Komitet Wojewódzki, ostatnie formalności załatwiono rok później. W 1967, wbrew przepisom, założono drugą księgę wieczystą, w której jako właściciela wpisano skarb państwa, w gestii Wydziału Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Gdańsku.
15 XII 1970, podczas wydarzeń grudniowych, budynek został podpalony, zwalił się dwuspadowy dach. W 1971 zastąpiono go dodatkowym piętrem, o bardzo prostej, nowoczesnej formie, oraz płaskim dachem (by umożliwić ewakuację helikopterem). Projekt wykonało Biuro Projektowo-Badawcze Budownictwa Ogólnego „Miastoprojekt”. W latach 1973–1976 zbudowano na zapleczu piętrową stołówkę (ul. Elżbietańska 2), spiętą łącznikiem z budynkiem głównym. Autorem projektu był Jarosław Nowosadski z pracowni Tadeusza Bogackiego w „Miastoprojekcie”.
Na czas remontu, w 1971, Komitet Wojewódzki PZPR przeniesiono do budynku Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej przy ul. Okopowej. W 1985 Komitet Wojewódzki PZPR wystąpił do Urzędu Miejskiego w Gdańsku o uregulowania prawa własności budynku i przyznanie go Komitetowi. Decyzję taką Urząd Miasta wydał 17 X 1989. Po rozwiązaniu PZPR (styczeń 1990) w gmachu miała swoją siedzibę nowa partia, sukcesorka poprzedniej, Socjaldemokracja Rzeczpospolitej Polski (SdRP) oraz liczne spółki, z którymi wynajem pomieszczeń uzgodniło jeszcze wojewódzkie kierownictwo PZPR. Ulokowano tu również Wydział Zdrowia Urzędu Wojewódzkiego.
28 I 1990, po niedzielnej mszy w kościele św. Brygidy, członkowie Federacji Młodzieży Walczącej i reprezentanci innych organizacji (KPN, PPS, Polskiej Partii Niepodległościowej) przeszli pochodem z hasłem „Młodzież z partią się rozliczy”, wyłamali żelazną kratę, sforsowali drzwi i rozpoczęli okupację budynku. Protestowali przeciwko niszczeniu akt partyjnych, żądali przekazania budynku na cele społeczne. Wieczorem siły prewencyjne wyprowadziły protestujących (po przesłuchaniu na komisariacie we Wrzeszczu zwolnionych). Manifestacje przed gmachem trwały także w dniu następnym, próba wtargnięcia do budynku zakończyła się użyciem armatek wodnych. Wydarzenia zakończyło porozumienie zawarte przy udziale ks. Henryka Jankowskiego, po wycofaniu sił porządkowych manifestanci rozeszli się.
W 1990 dyskutowano, czy gmach miał powrócić do PZU (jako sukcesora Zakładu Ubezpieczeń Wzajemnych), czy być zarządzany przez władze Gdańska (z ramienia skarbu państwa). 14 XI 1991 uprawomocnił się wyrok gdańskiego Sądu Wojewódzkiego, wedle którego budynek stanowi własność skarbu państwa. O otrzymanie gmachu ubiegał się Bank PKO, zrezygnował jednak po zawarciu umowy z Budimorem o zakupie od niego budynku przy ul. Marynarki Polskiej. Po nim o budynek ubiegały się: PZU, Bank Gdański, Uniwersytet Gdański (na „Bibliotekę Morską”), Akademia Muzyczna, Komisja Zdrowia WRN, Izba Skarbowa, Społem, McDonald’s. Rozważano także przeniesienie do tego budynku Urzędu Miasta z ul. Nowe Ogrody, którego dotychczasową siedzibę miano przeznaczyć na rozbudowę Szpitala Wojewódzkiego.
SdRP opuściła gmach 9 III 1992, w tym samym roku wyprowadzili się także pozostali podnajemcy, całość została przekazana Prokuraturze Okręgowej. 29 VIII 2002 Rada Miasta przyjęła uchwałę o umieszczeniu na budynku tablicy pamiątkowej z napisem w językach polskim, angielskim i rosyjskim: „Dawna siedziba władz wojewódzkich PZPR, spalona 15 grudnia 1970 roku przez robotników i mieszkańców Gdańska, protestujących przeciwko drastycznym podwyżkom cen”.
Bibliografia:
Archiwum Urzędu Miasta Gdańska, Teczka nr 1248, Wały Jagiellońskie 36, Budynek po KW PZPR 1966–.
Bericht der Magistrats der Stadt Danzig über den Stand der dortigen Gemeindeangelegenheiten bei Ablauf des Verwaltungsjahres 1913/1914, Danzig 1914, s. 110.
Carsten A[lbert], Das Dienstgebäude der Brandkasse der Provinz Westpreußen in Danzig, „Zeitschritt für Bauwesen”1918, s. 105–115; Atlas, tab. 7.
„Danziger Zeitung” nr 160, 4 IV 1916.
