POKÓJ OLIWSKI
| < Poprzednie | Następne > |
POKÓJ OLIWSKI, traktat zawarty w klasztorze cystersów w Oliwie 3 V 1660 między Rzeczypospolitą Polską a Szwecją. Kończył wojnę między tymi państwami, zwaną popularnie „potopem szwedzkim” (1655–1660). W trakcie tej wojny Gdańsk stał wiernie przy królu polskim Janie Kazimierzu, organizując własnymi siłami obronę miasta przed Szwedami, goszcząc króla z dworzanami w murach miejskich od 15 XI 1656 do 10 II 1657, udzielając w różnej formie pożyczek (także przez ponoszenie kosztów utrzymania wojsk polskich prowadzących działania w Prusach Królewskich), szacowanych przez władze Gdańska na ponad 5 mln florenów.
Strona polska na miejsce rokowań pokojowych proponowała Braniewo lub Frombork, strona szwedzka Elbląg, margrabiowie brandenburscy Frankfurt nad Odrą. Miejsce pertraktacji w Oliwie, na które zgodziły się zaangażowane strony, zostało zaproponowane przez kanclerza wielkiego koronnego, biskupa łuckiego Mikołaja Prażmowskiego. Na czas trwania rokowań obszar 3 mil wokół Oliwy uznano za strefę neutralną. Stronę polsko-litewską reprezentowali: wojewoda poznański Jan Leszczyński, marszałek wielki i hetman polny koronny Jerzy Lubomirski, kanclerz Mikołaj Prażmowski, kanclerz wielki litewski Krzysztof Pac, referendarz koronny Jan Andrzej Morsztyn, podskarbi nadworny Władysław Rej oraz podkomorzy pomorski Jan Gniński. Na czas rokowań zamieszkali oni w dworach Strzyży Górnej. Stronę szwedzką reprezentowali: Magnus Gabriel de la Gardie, Bengt Oxenstierna, Christopher Carl von Schlippenbach oraz Andreas Gyldenklou, którzy zamieszkali na czas rokowań w sopockich rezydencjach gdańskich patrycjuszy. W jednym z dworów oliwskich (przy obecnej ul. Polanki) zamieszkali pełnomocnicy elektora brandenburskiego Fryderyka Wilhelma. W Pałacu Opatów w Oliwie zamieszkał poseł Francji Antoine de Lumbres, wysłannicy cesarza Leopolda I przebywali w wynajętych pomieszczeniach w Gdańsku.
Obrady były obserwowane przez króla Jana Kazimierza, który przybył do Gdańska w grudniu 1659 i zamieszkał przy Langer Markt 1–4 (Długi Targ), mając drugą rezydencję w dworku w Karlikowie (obecnie Sopot). Rozmowy dotyczące zakończenia wojny toczyły się przez cztery miesiące, kilkakrotnie były zrywane. Ważną rolę odegrała w nich królowa polska Ludwika Maria oraz poseł francuski Antoine de Lumbres. Królowa na miejsce rokowań dla delegacji polskiej i szwedzkiej wybrała w klasztorze oliwskim refektarz zimowy i priorat (pomieszczenie obecnie nieistniejące), z odrębnymi wejściami, by uniknąć wzajemnych kontaktów delegacji polskiej i szwedzkiej; pośrednictwo między nimi odbywało się poprzez królową i posła francuskiego A. de Lumbres.
Właściwe rozmowy rozpoczęły się 26 I 1660. Podczas ich trwania, 22 II 1660, zmarł król szwedzki Karol X Gustaw. Ostatecznie traktat podpisano między godziną 23 a 24 (każda ze stron w swoim pomieszczeniu: strona polska w refektarzu zimowym, strona szwedzka w prioracie), około północy z 3 na 4 V 1660 A. de Lumbres wymienił w krużgankach klasztoru między delegacjami podpisane dokumenty, choć początkowo planowano uroczyste podpisanie pokoju w Gdańsku. Ówczesny opat oliwski Aleksander Kęsowski, w specjalnie oświetlonym kościele i w obecności konwentu cysterskiego odprawił nabożeństwo dziękczynne, z uroczystym odśpiewaniem Te Deum, rozdzwoniły się dzwony wszystkich gdańskich kościołów, na wiwat strzelały armaty.
Postanowienia pokojowe nie wprowadzały istotnych zmian granicznych ustalonych w czasie zawarcia rozejmu. Rzeczypospolita zrezygnowała z części Inflant, pozostawiając przy sobie tylko ich południowo-wschodnią część. Poza tym uznała suwerenność Prus Książęcych, potwierdzając w ten sposób traktaty welawsko-bydgoskie. Król Jan Kazimierz zrzekł się pretensji do tronu szwedzkiego w imieniu swoim i swojej linii. Natomiast Szwecja zobowiązała się dotrzymywać wolności handlu na Morzu Bałtyckim oraz zwrócić zrabowane w Polsce archiwa i biblioteki (tego ostatniego punktu nie dopełniono, w zbiorach szwedzkich pozostają i obecnie, w tym książki z biblioteki Mikołaja Kopernika). Ze strony Rzeczypospolitej zagwarantowano tolerancję protestantom z Prus Królewskich.
Pokój oliwski, razem z podpisanym w 1659 pokojem pirenejskim między Francją a Hiszpanią, ustalił zasadnicze ramy porządku politycznego Europy 2. połowy XVII wieku. Po podpisaniu głównego aktu pokojowego nad jego szczegółami pracowano w klasztorze oliwskim jeszcze przez dalsze trzy miesiące. Opat A. Kęsowski zadecydował, by refektarz zimowy stał się izbą pamiątkową podpisania pokoju i pozostał w stanie niezmienionym (czego przestrzegano do czasów napoleońskich, gdy zniszczono jego wyposażenie, zachował się jedynie dębowy stół z marmurowym blatem, na którym według tradycji jedna z delegacji podpisała traktat pokojowy), ponadto ufundował w klasztorze tablicę upamiętniającą miejsce wymiany traktatów. Dzień 3 maja Rada Miejska Gdańska uznała za coroczne święto, gdańska mennica wybiła pamiątkowy medal według projektu Johanna Höhna młodszego (drugi wybito w setną rocznicę; medale, medalierzy). Dokument pokojowy przechowywany jest obecnie w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, w roku 2010 był prezentowany na okolicznościowej wystawie w Dworze Artusa.
Do pokoju oliwskiego nawiązywała nazwa karczmy Friedensschluss, następnie ulicy (obecnie ul. Abrahama; Mirów). W Muzeum Archidiecezji w Oliwie dawny mały refektarz zimowy prezentowany jest jako Sala Pokoju Oliwskiego.
