SYNAGOGI
| < Poprzednie | Następne > |
SYNAGOGI. Pierwsze synagogi powstawały w miejscach osiedlania się Żydów na gdańskich przedmieściach, w Starych Szkotach i Winnicy (po zjednoczeniu obu gmin w początku XVII wieku jedną z dwóch posiadanych przekazano bractwu Chewra Kadisz), we Wrzeszczu (w 1749 dom modlitwy, od 1775 drewniana synagoga w okolicach obecnej ul. Dmowskiego) i przy Mattenbuden (ul. Szopy) na Dolnym Mieście. Do XVII wieku, z powodu zakazu Rady Miejskiej odprawiania żydowskich praktyk religijnych i tworzenia sal modlitw w obrębie murów miejskich, zbiorowe modły urządzano w zaimprowizowanych miejscach, np. karczmach.
Po zamieszkaniu (od 1814) Żydów w mieście, osiedleni przy Breitgasse (ul. Szeroka) w 1818 dostosowali do potrzeb religijnych pomieszczenia w budynku spichrza pod nr 130 (obecnie trawnik obok ul. Podmurze). W 1851 budynek został przebudowany na synagogę (pierwsze nabożeństwo 28 maja). Po jej pożarze 19 VI 1858 zbudowano nową bożnicę (tzw. reformowaną) przy ul. Szerokiej 130, otwartą 27 VIII 1859, z udziałem władz rejencji i miasta, między innymi prezydenta rejencji gdańskiej Roberta Ludwiga Wernera von Blumenthala, nadburmistrza Gdańska Karla Augusta Groddecka, prezydenta policji Friedricha Wilhelma Clausewitza, obrzędy odprawiał rabin gminy z Winnicy Abraham Stein, chórem dyrygował Julius Wilhelm Frühling. Istniała przy niej szkoła, która nie miała większego znaczenia, ponieważ dzieci żydowskie posyłano do szkół miejskich.
Członkowie gminy Szopy zainaugurowali modły w swojej synagodze przy Mattenbuden 26 (ul. Szopy) 11 IX 1838, jej otwarcie nastąpiło z udziałem najwyższych władz rejencji i miasta, udział wzięli między innymi generał-gubernator twierdzy Gdańsk Jacob Friedrich Rüchel von Kleist, prezydent rejencji gdańskiej Johann Carl Rothe, nadburmistrz Gdańska Joachim Heinrich Weickhmann, dyrektor policji Carl Gottlob Lesse, dyrektor Gimnazjum Miejskiego Friedrich Wilhelm Engelhardt. Uroczystego włożenia zwoju Tory do świętej skrzyni dokonał rabin Michael Levin Munk, oprawę muzyczną przygotował Friedrich Siegel, kapelmistrz 5. Pułku Piechoty. W 1844 synagogę odbudowano po pożarze, mogła pomieścić około tysiąca wiernych (częściowo na terenie który zajmowała znajdują się od 1994 zabudowania Akademii Muzycznej przy ul. Łąkowej 1-2).
Gmina ze Starych Szkotów urządziła miejsce modlitw w wydzierżawionej na określony czas od miasta oficynie przy Junkergasse 6 (ul. Pańska), z dodatkowym wejściem od Mauergang 3 (ul. Podmurze)), podobnie jak synagoga gminy z Winnicy w budynku przy Lawendelgasse 8 (ul. Lawendowa, róg Straganiarskiej), a gmina z Wrzeszcza w budynku przy Johannisgasse 67 (ul. Świętojańska, róg Słomianej).
Po stworzeniu w 1883 Gminy Synagogalnej, w 1887 oddano do użytku wiernym Wielką Synagogę, urządzoną wedle wzorców reformowanego nurtu judaizmu, gdzie mężczyźni i kobiety zajmowali miejsca w jednej sali, a śpiewom towarzyszył akompaniament okazałych organów. Sprzedano w związku z tym budynek synagogi przy Breitgasse (ul. Szeroka), natomiast ortodoksyjna gmina polska (nieakceptująca języka niemieckiego w liturgii, obecności kobiet podczas modłów i akompaniamentu organów) nadal korzystała z synagogi przy Mattenbuden (ul. Szopy), gdzie znajdowała się również szkoła i drukarnia. Zlokalizowany na tyłach synagogi budynek oddano do dyspozycji chasydów.
Po 1919 i osiedleniu się Żydów emigrantów we Wrzeszczu i Oliwie, niemogących z powodu przepisów religijnych jeździć w święta do Śródmieścia, od 1922 podejmowali starania o utworzenie we Wrzeszczu własnego domu modlitwy. Obawiając się rozpadu Gminy Synagogalnej, początkowo wydano zgodę na modlitwy w lokalach należących do członków gminy. Dopiero po powołaniu Wrzeszczańskiego Stowarzyszenia Synagogalnego władze Gminy Synagogalnej wydały zgodę na budowę Nowej Synagogi przy Mirchauer Weg (ul. Partyzantów 7). W maju 1924 powołano komisję do jej budowy (głównym projektantem był architekt Robert Friedmann z Hamburga), 5 VIII 1925 wmurowano kamień węgielny, 25 IX 1927 oddano ją do użytku z przeznaczeniem dla wyznawców judaizmu konserwatywnego. Podczas tzw. nocy kryształowej 12 XI 1938 bojówki hitlerowskie podjęły próbę jej spalenia. Przemysłowiec Izaak Grünberg w 1932 ufundował salę modlitwy przy Am Sande (ul. Na Piaskach), wykorzystywaną do sierpnia 1938.
Po zawarciu w styczniu 1939 umowy między władzami II Wolnego Miasta Gdańska a Żydami w sprawie emigracji Żydów i sprzedaży ich posiadłości miastu, w kwietniu 1939 Niemcy przystąpili do rozbiórki synagogi przy Mattenbuden (ul. Szopy); w maju zburzono Wielką Synagogę, a Nową Synagogę we Wrzeszczu przeznaczono na magazyn firmy Bernharda Hagemanna. W 1946 ta ostatnia powróciła do dyspozycji kongregacji żydowskiej. Z powodu emigracji wiernych i braku środków na utrzymanie, zwrócona w 1951 władzom miejskim, pełniła funkcję Państwowej Szkoły Muzycznej II stopnia ( Zespół Szkół Muzycznych). Od połowy lat 90 XX wieku społeczność żydowska korzysta z sali koncertowej szkoły, organizując w niej uroczystości środowiskowe. 3 VIII 1998 sąd w Warszawie przyznał budynek Gminie Wyznaniowej Żydowskiej w Gdańsku; w wyniku porozumienia gmina przejęła czasowo (do znalezienia przez władze miasta siedziby dla szkoły muzycznej) cztery pomieszczenia. 9 I 1999 Gmina Żydowska otworzyła w odzyskanej części salę modlitw, koszerną stołówkę i biuro.
W 2002 spór o prawo własności Nowej Synagogi toczyły Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP (ZGWŻ) i Niezależna Gmina Wyznania Mojżeszowego w Gdańsku. Na podstawie wyroku sądowego prawo własności otrzymał ZGWŻ, 31 VIII 2009 budynek Nowej Synagogi przeszedł całkowicie pod zarządzanie filii gdańskiej ZGWŻ.
