GDAŃSKA GŁOWA
| < Poprzednie | Następne > |
GDAŃSKA GŁOWA, obszar położony pomiędzy ramionami Wisły Leniwki i Szkarpawy, leżący na Wielkich Żuławach. W okresie nowożytnym wybudowano tu fortyfikacje, prawdopodobnie pierwsze stałe umocnienia powstały krótko przed 1626 jako szaniec z czterema bastionami. W 2. połowie lipca 1626 zajęty przez wojska szwedzkie i znacznie rozbudowany. Obsadzony silną załogą, pozwalał do 1635 kontrolować handel wiślany Gdańska. Pobierane były opłaty od przepływających do Gdańska statków wiślanych i tratew z drewnem. Zatrzymywano i konfiskowano towary potrzebne Szwedom. Powrócił pod zwierzchnictwo Gdańska po pokoju w Sztumskiej Wsi 12 IX 1635. Ponownie twierdza obsadzona przez załogę wydzieloną z wojsk garnizonu miejskiego. Na wieść o zagrożeniu szwedzkim w 1655 obsadzona 200 żołnierzami. Zdobyta przez Szwedów w lutym 1656. Rozbudowali oni fortyfikacje, dzięki czemu powstała potężna twierdza wodno-ziemna typu holenderskiego o szerokości ponad 500 m. Załoga liczyła około 600–800 osób, około 50 dział różnego kalibru, dowodził nią płk Nicolaus Dankwart Lillienström. Umocnienia zapewniały wojskom szwedzkim panowanie nad całą deltą Wisły i stanowiły dogodne miejsce wypadowe przeciwko Gdańskowi. W toku walk po 1655 kilkakrotnie próbowano odzyskać twierdzę, ale bezskutecznie.
Decydujące oblężenie przez wojska koalicji antyszwedzkiej rozpoczęło się 25 IX 1659, kilka dni później nadciągnęły główne siły z wojskowym komendantem Gdańska płk. Valentinem von Winterem na czele. Liczba oblegających wynosiła około 5500 osób, uzbrojonych w około 40 dział i moździerzy. Wojska rozpoczęły uporczywy ostrzał i bombardowanie twierdzy. Szwedzi, zdani tylko na własne siły, skapitulowali 11 XII 1659 i na honorowych warunkach opuścili umocnienia 22 grudnia. W tym samym dniu wojska gdańskie w liczbie 1500 żołnierzy zajęły twierdzę. Z tej okazji wybito medal autorstwa Johanna Höhna sen. Działania wojenne ukazały, że twierdza stanowi świetny punkt oporu oraz miejsce, z którego można kontrolować cały handel wiślany Gdańska. Wziętą do niewoli załogę szwedzką rozlokowano chwilowo na Oruni i w Lipcach, 14 I 1660 w okolicach Młynisk umieszczono w tragicznych warunkach na dwóch statkach mających udać się do Szwecji. Po trzech tygodniach oczekiwania na poprawę pogody, 7 lutego statki te wyruszyły w drogę. Jeden z nich osiadł jednak na mieliźnie na gdańskiej redzie, następnie zagnany wiatrem do Pucka wyruszył w drogę dopiero 1 marca. Straty w ludziach szacowano wówczas jako bardzo duże.
Po zdobyciu twierdzy władze Gdańska początkowo planowały rozbudować fortyfikacje, w końcu jednak zdecydowano się je rozebrać (2. połowa XVII wieku). Koszt ich utrzymania przekraczał możliwości Gdańska, ponadto obawiano się, że w przyszłości, zdobyta przez przeciwnika, ponownie może się stać miejscem blokady spływu wiślanego. Plan twierdzy znany jest z ryciny Erika Dahlberga opublikowanej w pracy Samuela von Pufendorfa De rebus a Carolo Gustavo (1696). W 1812 teren dawnej twierdzy został obsadzony przez Francuzów, co wskazuje, że doceniano jego strategiczne znaczenie; być może istniały tam jeszcze resztki dawnych umocnień. W czasie budowy w latach 1890–1895 nowego ujścia Wisły ( Przekop Wisły) część terenu dawnej twierdzy została zajęta przez nowe wały przeciwpowodziowe; w części wschodniej powstała w 1895 roku śluza odcinająca wody Szkarpawy od głównego nurtu Wisły, zwana śluzą w Gdańskiej Głowie – o konstrukcji żelbetowej, wyłożona cegłą klinkierową, długość 103 m (użytkowa 61 m), szerokość 12,50 m, głębokość 2,75 m. Od 1927 śluzę wyposażono w dwuskrzydłowe ręcznie otwierane wrota żelazne wykonane w Stoczni Klawittera. Przez śluzę wiedzie szlak wodny prowadzący z Gdańska na Zalew Wiślany. Obok od 1973 znajduje się stały most drogowy w miejsce istniejącej od średniowiecza przeprawy promowej na trasie do Malborka i Elbląga, zastąpionej w 1939 i po 1950 przez sezonowy most pontonowy.
