GRUNWALDZKA, aleja
| < Poprzednie | Następne > |
GRUNWALDZKA, aleja, główna arteria Wrzeszcza, Strzyży i Oliwy, część główna osi komunikacyjnej Trójmiasta oraz drogi wojewódzkiej nr 468; długość 6900 m, we Wrzeszczu na odcinku od ul. Do Studzienki do ul. Jaśkowa Dolina biegnie pod dużym kątem nachylenia (morenowe wyniesienie powyżej Potoku Królewskiej Doliny). Powstała na miejscu drogi łączącej ukształtowany w średniowieczu gdański zespół miejski ( Główne Miasto, Stare Miasto, Młode Miasto) z założonym pod koniec XII wieku opactwem cystersów w Oliwie, stanowiąc jednocześnie fragment tzw. Via Mercatorum, drogi kupców, głównego szlaku handlowego z południa Polski nad Zatokę Gdańską. W obrębie Wrzeszcza już od 2. połowy XIII wieku kształtowała się przy niej wiejska zabudowa z młynem na potoku Strzyża. Na planach Petera Willera z końca XVII wieku widać jej początek w rejonie przecięcia tego szlaku z Potokiem Królewskim, gdzie znajdowała się posiadłość z dworem Monplasir ( Park Uphagena), w końcu XVIII wieku należąca do Uphagenów. Jednak dopiero plany z końca XVIII wieku oddają jej pełny, zbliżony do obecnego przebieg we Wrzeszczu. Na morenowym wyniesieniu między wylotami dróg w kierunku Piecek ( Jaśkowa Dolina), Srebrzyska (ul. Partyzantów), Kuźniczek i Zaspy (ul. Dmowskiego) oraz Nowych Szkotów (ul. Waryńskiego) powstało rozszerzenie-plac (rynek), do dziś czytelne w przebiegu ulicy. Był to obszar najbardziej intensywnej zabudowy, znajdowały się tam karczmy i zajazdy (ich polskie nazwy to m.in. Pod Białym Koniem – w 1778 roku własność Dirka Bestvetera, położona u zbiegu obecnej al. Grunwaldzkiej i ul. Waryńskiego; Pod Złotym Lwem – ta ostatnia zniszczona pożarem w 1857), a na rogu dzisiejszej alei i ul. Dmowskiego tzw. ratusz, rodzaj strażnicy i aresztu (zlikwidowany w połowie XIX wieku). W pobliżu znajdował się budyneczek poczty królewskiej. W 1878 roku na zapleczu al. Grunwaldzkiej, przy obecnej ul. Dmowskiego 24A, oddano do użytku szkołę powszechną dla dziewcząt, w 1899 drugi budynek przeznaczono dla chłopców. Istniejące do dzisiaj, zastąpiły działające przy alei dwuklasowe szkoły wyznaniowe – ewangelicką i katolicką (Langfuhr nr 71 i 6). W tym też rejonie, w prywatnych kwaterach, stacjonował od 1817 do 1896 roku jeden ze szwadronów 1. pułku huzarów. W głębi, między wylotami dróg do Kuźniczek i Nowych Szkotów, znajdował się dwór (do roku 1776 własność Wejherów), a w rejonie obecnej ul. Klonowej, po tej samej stronie drogi, stał wiatrak. W osadzie Strzyża, nad potokiem o tej samej nazwie, znajdował się Dwór I, w XVIII wieku własność m.in. Przebendowskich (po 1945 roku al. Grunwaldzka nr 152). Odcinek za Strzyżą, w kierunku Oliwy, w 1822 gruntownie przebudowano i odtąd na mapach nazywano go szosą. Zabudowa pojawiła się także w granicach Oliwy. Przy szosie znajdował się m.in. Młyn VI ( młyny nad Potokiem Oliwskim i dopływami) z kuźnicą, olejarnią, tartakiem, młynem zbożowym (czynne jeszcze do roku 1945, a po wojnie – do tragicznego pożaru po 1960). W sąsiedztwie zachował się parterowy budynek (al. Grunwaldzka nr 520), pochodzący z połowy XIX wieku. Między potokiem a centrum obecnej Oliwy dominowała zabudowa parterowa i dwukondygnacyjna, częściowo w konstrukcji ryglowej, częściowo klasycystyczna (z późniejszymi przebudowami) z 1. połowy XIX wieku (domy przy al. Grunwaldzkiej nr 501, 508, 511, 524/526). Przy domu z obecnym nr. 517 znajduje się kaplica przydrożna św. Jana Nepomucena z 2. połowy XVIII wieku. Od zachodu z szosą stykał się Park Oliwski. Za parkiem, na wysokości obecnej Żabianki, znajdowało się kilka kolejnych domów z 1. połowy XIX wieku (po roku 1945 nr. 575, 579, 594). W centrum Wrzeszcza, u wylotu drogi z Piecek (ul. Jaśkowa Dolina), zbudowano wieżę zegarową.
W 1864 roku poprowadzono przez Wrzeszcz linię omnibusu, w 1872 rozpoczęto budowę linii tramwaju konnego biegnącego do Oliwy, z zajezdnią i wozownią w Oliwie, na rogu al. Grunwaldzkiej i obecnej ul. Pomorskiej (al. Grunwaldzka nr 537); z czasem przy parku i szosie powstała charakterystyczna pętla tramwajowa ( tramwaje).
W latach 1890–1892, po założeniu pod aleją głównego kolektora kanalizacyjnego i sieci wodociągowej, miała miejsce stopniowa, od roku 1900 intensywna modernizacja ulicy, zwłaszcza we Wrzeszczu. Otrzymała ona wówczas nazwę Hauptstraße (ul. Główna); jej dalszy odcinek w obrębie Strzyży i Oliwy nazywano na planach z początku XX wieku Pommersche Chaussee, w Oliwie – Danziger Chaussee, a w sąsiedztwie obecnej Żabianki – Zoppoter Chaussee. Niewysoką, klasycystyczną zabudowę zastąpiła we Wrzeszczu cztero- i pięciokondygnacyjna architektura eklektycznych kamienic, budowanych w stylu secesji, zwarta zwłaszcza na odcinku od Heiligenbrunnerweg (ul. Do Studzienki) do Jäschkentaler Weg (ul. Jaśkowa Dolina) oraz w obrębie dawnego placu-rynku (tu m.in. Tites-Hotel w rejonie skrzyżowania z obecnej ul. Konopnickiej, inne hotele, siedziby banków, apteki, sklepy, w rejonie obecnego wieżowca Olimp – budynek Towarzystwa Kredytowego).
W początkowym odcinku Hauptstraße (do skrzyżowania z drogą do Świętej Studzienki – Heiligenbrunnerweg) zabudowa była w większości wolno stojąca: obok dawnego dworku Uphagenów (z ogrodem-parkiem, od roku 1908 publicznym) znajdowała się restauracja Stoeckmanna – obecnie Teatr Miniatura (al. Grunwaldzka nr 16). Przy współczesnej al. Grunwaldzkiej nr 24 funkcjonował sklep towarowy Rathana Sternfelda. W 1909 roku w centrum Wrzeszcza na tzw. rynku zburzono wieżę zegarową, na Potoku Jaśkowym pojawiła się istniejąca do dziś studzienka z fontanną. Powstał także istniejący obecnie (jako kantor przed Gdańskim Centrum Handlowym „Manhattan”) budynek stacji benzynowej (al. Grunwaldzka nr 92). Za rynkiem, w kierunku Strzyży, zabudowa była częściowo zwarta (zwłaszcza w północnej pierzei, do skrzyżowania z Labesweg (ul. Kościuszki)), częściowo wolno stojąca. Na tym odcinku 25 VII 1909 oddano do użytku budynek dzielnicowej poczty z centralą telefoniczną (al. Grunwaldzka nr 108). W granicach Strzyży w latach 1893–1896 przy skrzyżowaniu z drogą do Brętowa (obecna ul. Słowackiego) umieszczono koszary regimentu huzarów, w okresie 1896–1901 rozbudowane dla dwupułkowej brygady (po roku 1920 koszary policji porządkowej II WMG, Schutzpolizei; w latach 1945–1996 Wojska Polskiego). Magazyny z zaopatrzeniem dla brygady znajdowały się za cmentarzem katolickim, przy obecnej al. Grunwaldzkiej nr 163, po roku 1920 funkcjonowały jako budynki fabryki wyrobów cukierniczych ( przedsiębiorstwa), po 1945 była tam siedziba oddziału fabryki wyrobów cukierniczych Bałtyk, obecnie teren zajmują placówki handlowe i centrum biurowe. Na rogu Hauptstraße i Labesweg (obecnie początkowy odcinek ul. Kościuszki) powstał w roku 1899 hotel Hohenzollern. Za Labesweg (ul. Kościuszki) funkcjonował przy szosie (al. Grunwaldzka nr 157) od roku 1709 do 1946 cmentarz katolicki (potem zwany Starym; cmentarze we Wrzeszczu. Strzyża Dolna).
Ulica-szosa była na całej długości jednopasmowa, z podwójnymi torami tramwajowymi w bruku (od 1901 roku tramwaj elektryczny). Linia po opuszczeniu Wrzeszcza kierowała się ku Polankom, odchodząc z głównego traktu na skrzyżowaniu z Hohenfriedbergerweg (ul. Szymanowskiego). Po 1925 roku tory przeniesiono na nowo powstałą obecną al. Wojska Polskiego, na jej skrzyżowaniu z al. Grunwaldzką znalazła się pętla tramwajowa, czynna do około 1957 roku, która była przystankiem końcowym dla linii biegnącej z Gdańska do Wrzeszcza (do roku 1945 nr 2, po 1945 linia nr 1).
Po 1895 roku przy szosie zlokalizowano (obecnie al. Grunwaldzka nr 195) magazyn sprzętu pontonowego batalionu saperów stacjonującego w koszarach przy ul. Szymanowskiego, po roku 1920 powstała tam baza techniczna miejskich tramwajów, użytkowana do 1997 (Wagenhäuser des Train-Depots, po 1945 Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne Gdańsk-Gdynia, obecnie siedziba klubu studenckiego Żak). Na peryferiach ówczesnego Wrzeszcza, między al. Grunwaldzką a torami kolejowymi, w latach 1897–1906 powstała istniejąca do dziś kolonia 108 dwurodzinnych domów robotniczych, zbudowana przez Fundację Abegga (obecnie ul. Kolejarzy, Miedziana, Syrokomli, Gomulickiego, Ceglana). W 1914 roku nad jezdnią wybudowano wiadukt linii kolejowej z Wrzeszcza do Starej Piły.
Od 1920 do 1995 roku wschodnia część al. Grunwaldzkiej, sąsiadująca z linią kolejową od obecnej ul. Braci Lewoniewskich po Oliwę, stała się terenem przemysłowym Gdańska; działały tam zakłady różnych branż ( przedsiębiorstwa). W rejonie obecnego przystanku Gdańsk-Zaspa (al. Grunwaldzka nr 211–213) powstały w roku 1920 zakłady meblarskie Oikos oraz wytwórnia parkietu Ernsta, potem Heinricha Behrendtów (po 1945 Gdańskie Fabryki Mebli, obecnie w tym miejscu w nowych pawilonach salon Top Meble oraz sklepy z wyposażeniem mieszkań). Po włączeniu w 1926 roku Oliwy do Gdańska nazwę Hauptstraße rozciągnięto także na szosę w tej dzielnicy. Po dojściu w Gdańsku do władzy zwolenników Adolfa Hitlera (1933) ulicę przemianowano na Adolf-Hitler-Straße, jednocześnie w 1934 zmieniając numerację domów, z podziałem na numery nieparzyste (wschodnia pierzeja) i parzyste (zachodnia pierzeja). Numeracja zachowywała ciągłość w obrębie całego II WMG (także w Sopocie); w Gdańsku kończyła się na numerze 617.
W 1945 roku zabudowa wschodniej pierzei ulicy, zwłaszcza we Wrzeszczu, uległa znacznym zniszczeniom (do 50%). Ocalała natomiast w większości XIX- i XX-wieczna zabudowa Oliwy. W roku 1945 ulicy nadano nazwę al. Grunwaldzka. Przy niej, w ocalałych willach i kamienicach we Wrzeszczu, mieściło się po wojnie wiele ważnych instytucji: konsulat amerykański (al. Grunwaldzka nr 1 – od 1956 roku chiński); Stacja Krwiodawstwa przy siedzibie PCK (nr 4 – od roku 1947); konsulat szwedzki (w dawnym dworku Uphagenów – al. Grunwaldzka nr 5, w latach 1976–2001 – Pałac Ślubów); Teatr Miejski (pod nr. 16 – w latach 1948–1950 prywatny Teatr Łątek, od roku 1950 Państwowy Teatr Lalki i Aktora „Miniatura”, w roku 1955 ponadto lokum studenckiego teatrzyku Bim-Bom); studio nadawcze gdańskiej rozgłośni Polskiego Radia (nr 18 – od roku 1947 do dziś; Radio Gdańsk); Izba Skarbowa (nr 26–28); Centrala Telefoniczna przy Urzędzie Pocztowym (nr 108 – uruchomiona w roku 1946); restauracja Pod Kominkiem (nr 82 – w ocalałym fragmencie znajdującego się przy dawnym Rynku domu handlowego); Komenda Miejska MO (nr 90); Urząd Stanu Cywilnego (nr 130), I i II Urząd Skarbowy (137, na tzw. później Wysepce – następnie siedziba Banku PKO BP). W Oliwie, u zbiegu al. Grunwaldzkiej i ul. Poczty Polskiej, w 1950 pojawił się pierwszy w Gdańsku bar mleczny, w 1955 – pierwsza oszklona budka telefoniczna. W latach 1945 i 1946 prywatni inwestorzy odbudowywali część zniszczonych kamienic wschodniej pierzei ulicy. W końcu 1946 roku zapadła decyzja o budowie dwupasmowej arterii łączącej Gdańsk z Gdynią. W roku 1947 rozpoczęto rozbiórkę zniszczonych domów we Wrzeszczu, w północnej pierzei, od ul. Miszewskiego do ul. Lendziona, co umożliwiło poszerzenie ulicy i wydzielenie torowiska tramwajowego – m.in. w ciągu trzech lat wybudowano przy pomocy junaków Służby Polsce drugi pas ruchu w kierunku Oliwy i Gdyni.
W rejonie ul. Lendziona jezdnie obu kierunków umieszczono w odległości około 45 m od siebie, tworząc tzw. Wysepkę i zachowując częściowo jej secesyjną zabudowę; przejazd tramwajowy między domami na Wysepce powstał w 1962. Od roku 1951 ruszyła budowa tzw. Grunwaldzkiej Dzielnicy Mieszkaniowej w stylu socrealizmu i modernizmu, z wieloma budynkami użyteczności publicznej; były to m.in. Spożywczy Dom Towarowy na parterze budynku Samopomocy Chłopskiej (al. Grunwaldzka nr 100–102, następnie Delikatesy Gallux, po roku 1990 – Starogdańskie, obecnie siedziby banków), Powszechny Dom Towarowy (pod nr. 107–109: popularny PDT, później Dom Towarowy „Neptun”, po 1990 Galeria Centrum, obecnie budynek wyburzony, a w jego miejsce powstaje Centrum Biurowe „Neptun”.
W 1960 roku powstało Gdańskie Biuro Projektów Budownictwa Komunikacyjnego (al. Grunwaldzka nr 141), w 1961 – restauracja i kawiarnia Cristal (pod nr. 105 – przy zamkniętym od tego czasu wlocie ul. Klonowej do al. Grunwaldzkiej), w 1963 oddano do użytku budynek Telekomunikacji z centralą telefoniczną (al. Grunwaldzka nr 110 – w sąsiedztwie Urzędu Pocztowego nr 6 przy al. Grunwaldzkiej nr 108), w 1967 nową siedzibę otrzymał NBP (al. Grunwaldzka nr 19–23, obecnie Bank Millennium). W latach 60. XX wieku przy alei we Wrzeszczu powstały także budynki Spółdzielczego Domu Towarowego „Sezam” (al. Grunwaldzka nr 56), Robotniczego Stowarzyszenia „Ster” (nr 103 – obecnie, po przebudowie około roku 2000, nowa siedziba PKO BP), a u zbiegu al. Grunwaldzkiej i ul. Partyzantów w roku 1969 oddano do użytku pierwszy w Gdańsku szesnastopiętrowy wieżowiec (al. Grunwaldzka nr 92/98), potocznie nazywany Olimpem (od kawiarni na najwyższym piętrze) lub „dolarowcem” (z powodu formy nabywania mieszkań). We Wrzeszczu lokowano także zakłady przemysłowe (np. Hydrobudowa pod nr. 135, Zakład Mleczarski w sąsiedztwie skrzyżowania z ul. Kościuszki, pod nr. 139). W pierzei południowo-zachodniej w kierunku Oliwy (między al. Wojska Polskiego a ul. Abrahama) oprócz ciągu kamienic w 1954 roku oddano do użytku gmach Państwowych Szkół Budownictwa (al. Grunwaldzka nr 238) z bursą (w roku 1999 przekazaną UG, najpierw – Studium Języków Obcych, a obecnie m.in. Instytut Dziennikarstwa). Między Strzyżą a Oliwą po roku 1945 miejsce niemieckich przedsiębiorstw zajęły polskie, najczęściej tej samej branży, m.in. PH Gazy Techniczne (al. Grunwaldzka nr 311), w 1967 – piekarnia mechaniczna (pod nr. 239, znana później jako Rogalik), Wytwórnia Uszczelek PZL „MORPAK” (nr 219, od roku 1978 także nowy budynek przy al. Grunwaldzkiej nr 237), Zakłady Dziewiarskie „Fala” (nr 303/305 – zakład podobnej branży był tam przed 1945), Chemia (nr 363–383), Bimet (nr 481–485). W Oliwie w 1969 roku powstał salon samochodowy Polmozbyt (al. Grunwaldzka nr 487), blokowa zabudowa związana ze znajdującym się po drugiej stronie torów kolejowych osiedlem Żabianka (pod nr. 573–585). W roku 1972 u zbiegu al. Grunwaldzkiej i ul. Bażyńskiego otwarto Halę Widowiskowo-Sportową „Olivia” (z adresem al. Grunwaldzka nr 470), obok „dolarowca” wybudowano Supersam (wówczas jeden z największych w Gdańsku – al. Grunwaldzka nr 100), przebudowano – w związku z otwarciem lotniska w Rębiechowie – skrzyżowanie z ul. Słowackiego i Kościuszki (zburzono m.in. Dwór I przy al. Grunwaldzkiej nr 152), zlikwidowano resztki starego cmentarza katolickiego. W roku 1973 zlikwidowano budynek Komendy Miejskiej MO, przenosząc go na ul. Białą, na placu po nim zlokalizowano z czasem pętlę autobusową dla linii w kierunku Brętowa. W 1989 spontanicznie powstało tam targowisko, tzw. Manhattan, w latach 2001–2004 przebudowane w nowoczesne Gdańskie Centrum Handlowe „Manhattan” (8 kondygnacji, 120 sklepów), należące do Stowarzyszenia Kupców Gdańskich.
W 1997 roku przy al. Grunwaldzkiej nr 224 (w obrębie Strzyży) otwarto największe w Polsce Schronisko Młodzieżowe na 180 osób oraz pełnowymiarowy stadion do meczów piłki nożnej i rugby. Na przełomie XX i XXI wieku odcinek między Strzyżą a Oliwą wypełniły zakłady i instytucje usługowe. Zachowując na wielu odcinkach funkcję mieszkalną, al. Grunwaldzka stała się główną osią handlu i usług dla miasta. Liczne budynki zmodernizowano i odnowiono, zachowano w ciągu alei wiele reliktów dawnej zabudowy, także z epoki socrealizmu. W roku 2001 w starej zajezdni w Zakładzie Naprawczym przy al. Grunwaldzkiej nr 195 otwarto nową siedzibę Klubu Żak (z salą kinową). W 2007 w miejsce m.in. Zakładu Mleczarskiego i kilku innych budynków biurowych powstało największe w Gdańsku centrum handlowe – Galeria Bałtycka (al. Grunwaldzka nr 141 – 123 tysiące m² powierzchni), a w ciągu ulicy kolejne biurowce.
