RZEŹBA GDAŃSKA
| < Poprzednie | Następne > |
z Dzieciątkiem z Jeziernika, około 1375
z Pietrzwałdu k. Sztumu,
około 1500
w Dworze Artusa, 1481–1487
z lapidarium na plebanii kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny
RZEŹBA GDAŃSKA (średniowieczna i nowożytna). Pierwsza grupa rzeźb, odznaczających się podobnymi cechami stylistyczno-warsztatowymi, której powstanie można łączyć z Gdańskiem, powstała w 4 ćwierćwieczu XIV wieku. Wiąże się ze stylem Madonn na lwach (zwanym tak od motywu lwa u stóp Marii). Należą do niej m.in. rzeźby z Helu, Pietrzwałdu koło Sztumu, Jeziernika (obecnie w Muzeum Narodowym) oraz korpus ołtarza w Lichnowach Wielkich. Dzieła tego kręgu mają wiele odpowiedników w rzeźbie śląskiej, stanowią odmianę reliefu, odznaczającego się optycznymi uproszczeniami, skrótami perspektywicznymi, tworzone na bazie utartych schematów kompozycyjnych. Stylistyka ta wywodzi się z italianizującego malarstwa środkowo-wschodniej Europy z lat 1350–1360; niewykluczone, że na jej powstanie miała wpływ rzeźba czeska tego okresu. W obrębie stylu Madonn na lwach wykształcił się specyficzny typ ołtarza, określany jako ołtarz Czterech Świętych Dziewic, od wizerunków św. Barbary, Doroty, Małgorzaty i Katarzyny rozmieszczonych w korpusie po bokach wnęki z rzeźbą Marii z Dzieciątkiem lub koronacji Matki Boskiej. Ten typ ołtarza ma źródła w ikonie bizantyjskiej, italo-bizantyjskich malowanych tryptykach z XIII wieku, a także francuskich ołtarzykach baldachimowych z kości słoniowej i metalu. Dzieła utrzymane w konwencji stylu Madonn na lwach eksportowano do Finlandii (m.in. ołtarze z Tyrvis i Virmo). Bliskie związki stylistyczne z tym kręgiem wykazują pruskie Madonny szafkowe, np. z Klonówki i Lubiszewa (obecnie w Muzeum Diecezjalnym w Pelplinie) z przełomu XIV i XV wieku, nie wiadomo jednak, czy ich powstanie miało związek z Gdańskiem.
Około roku 1400 w rzeźbie gdańskiej pojawiły się dzieła utrzymane w stylu międzynarodowym, zwanym też miękkim lub pięknym, charakteryzujące się elegancją, wyidealizowaną urodą postaci, wytwornymi gestami i pozami, ozdobnie upiętymi szatami, przestrzennością brył i większym niż dotąd realizmem. Ogromny wpływ na oblicze rzeźby w Gdańsku w początku XV wieku miała sztuka czeska, choć wskazuje się także na inspiracje zachodnioeuropejskie. Wybitne dzieła tego okresu to m.in. Piękna Madonna, Piękna Pietà, Maria z Dzieciątkiem z kaplicy św. Kosmy i Damiana w kościele NMP, Krucyfiks w Kaplicy 11 Tysięcy Dziewic w tym samym kościele, figurka św. Jerzego stojącego na smoku, ołtarz św. Elżbiety z kościoła NMP i związane z nim warsztatowo rzeźby św. Elżbiety ze szpitala św. Elżbiety (wszystkie w Muzeum Narodowym) oraz św. Barbary w Barbarce pod Toruniem. Wyjątkowym (pod względem ikonograficznym) dziełem był zaginiony ołtarz cechu złotników z Chrystusem w Tłoczni Mistycznej z kościoła NMP. Styl międzynarodowy trwał w Gdańsku do około połowy XV wieku; jednym z ostatnich przykładów posłużenia się tą stylistyką jest ołtarz z Kartuz z roku 1444 ( ołtarze).
Dzieła z gdańskich warsztatów trafiały do Szwecji (m.in. Krucyfiks w Färentuna), do Gdańska importowano angielskie rzeźby z alabastru (np. korpus ołtarza św. Doroty w kościele NMP); niejasna pozostaje kwestia importu z Czech. Zróżnicowany pod względem pochodzenia charakter rzeźby w Gdańsku był konsekwencją wielonarodowościowego składu mieszczaństwa, jego kontaktów handlowych, powiązań politycznych zakonu krzyżackiego. Fundatorami w tym czasie były osoby prywatne, ale także duchowni, bractwa, korporacje rzemieślnicze. W tym okresie w Gdańsku zaczęli pojawiać się twórcy z zewnątrz. W latach 1404–1405 odnotowano obecność rzeźbiarza Johana von der Mattena, najprawdopodobniej wcześniej pracującego przy wystroju kaplicy królewskiej w Brugii. O prawnym i instytucjonalnym statusie rzeźbiarzy nic nie wiadomo, być może należeli do cechu malarzy, złotników i szklarzy. Włączenie Gdańska do Polski po wojnie trzynastoletniej (1454–1466) zbiegło się z przełomem stylowym, przejawiającym się odejściem od idealistycznej estetyki stylu międzynarodowego, większym realizmem i specyficznym sposobem formowania szat o sztywno łamiących się fałdach, choć w dekoracji rzeźbiarskiej zegara astronomicznego z okresu 1464–1470 w kościele NMP wyraźne są jeszcze nawiązania do stylistyki z połowy XV wieku. W 2. połowie XV wieku ustały kontakty artystyczne z Czechami i Anglią, utrwaliły się natomiast związki z Niderlandami i Niemcami Północnymi. Oddziaływanie sztuki tych regionów widoczne jest w masywnych figurach Marii z Dzieciątkiem w Garczynie i Sianowie z 3. ćwierci XV wieku oraz w Pasji z 1482 roku z kościoła św. Jana.
W tym samym mniej więcej czasie powstało w Gdańsku kilka rzeźb reprezentujących inny kierunek stylistyczny, charakteryzujący się większym rozdrobnieniem form, smukłością sylwet, pomiętymi, rozwianymi szatami. Reprezentują go znakomity, utrzymany w baśniowej poetyce św. Jerzy z około 1481–1487 w Dworze Artusa, hipotetycznie wiązany z Hansem Brandtem, oraz figura św. Barbary w jej ołtarzu z około roku 1490 w kościele NMP. Na początku XVI wieku środowiskiem najsilniej oddziałującym na rzeźbę w Gdańsku stały się Niemcy Południowe. W latach 1510–1517 powstało największe dzieło rzeźbiarsko-malarskie w Prusach: ołtarz główny w kościoła NMP wykonany przez Michała z Augsburga, który nadał mu formę monumentalnego poliptyku z Koronacją Marii w centrum uroczystego otwarcia i 40 srebrnymi figurami apostołów i świętych (przetopione w 1577) po obu jej stronach, w awersach wewnętrznych skrzydeł; ich rewersy ozdobione zostały reliefami ze scenami z życia Marii. Partie rzeźbione, podobnie jak malowane, są w znacznej mierze oparte na grafikach południowoniemieckich twórców, przede wszystkim Albrechta Dürera. W stylu rzeźb doszukać się można form znanych z twórczości Tilmana Riemenschneidera oraz pokrewieństwa ze szwabsko-bawarską manierą określaną jako styl fałdów równoległych. Ze sztuką Szwabii i Bawarii wiele wspólnego mają prace najwybitniejszego rzeźbiarza schyłku gotyku w Gdańsku Mistrza Pawła.
Gdańscy fundatorzy szukali satysfakcjonujących dzieł rzeźbiarskich nie tylko u miejscowych twórców, lecz również w innych ośrodkach artystycznych, co poświadczają niderlandzkie rzeźbiarsko-malarskie ołtarze sprowadzane przede wszystkim z Antwerpii, m.in. ołtarz św. Reinholda, powstały w warsztacie Jana de Moldera (partie malowane Joosa van Cleve) z około 1515 roku z kościoła NMP (obecnie w Muzeum Narodowym w Warszawie). W okresie 1515–1535 późnogotyckie formy współistniały w gdańskiej rzeźbie z pierwszymi przejawami renesansu. Najwcześniejszym dziełem, zapowiadającym nowożytny przełom w monumentalnej plastyce Gdańska, jest portal z herbem Zygmunta Starego z roku 1517 w Ratuszu Starego Miasta, prawdopodobnie wtórnie złożony z elementów różnej proweniencji. Zdobiące go motywy figuralne oraz ornamenty zdają się mieć odniesienia w sztuce włoskiej, natomiast w Gdańsku pozostały odosobnione. Większy zespół renesansowych dzieł, częściowo zaginiony, pojawił się w Dworze Artusa w latach 30. XVI wieku. Jednym z twórców jego wystroju, obok Mistrza Pawła, był Adrian Karffycz, artysta reprezentujący niemal w pełni nowożytną formację stylistyczną. W 1533–1534 wykonał dla ławy św. Reinholda figurę jej patrona i Saturna (zaginionego po roku 1944) należącego do cyklu personifikacji planet i cnót, kapitele oraz ramy do obrazów. Prace Mistrza Pawła i Adriana Karffycza w Dworze Artusa kończyły wielką epokę gdańskiego snycerstwa.
