WIELKI MŁYN
| < Poprzednie | Następne > |
WIELKI MŁYN, wodny, zbożowy, na wyspie zwanej Schild (ze względu na jej kształt przypominający tarczę; obecna nazwa Wyspa Młyńska odnosi się do zachodniej części wyspy z Wielkim Młynem), utworzonej przez ramiona Kanału Raduni na Starym Mieście. Zbudowany przez Krzyżaków, w 1364 roku po raz pierwszy wzmiankowany. W roku 1365 istniało przy nim bractwo parobków młyńskich. W 1391 (data dyskutowana) spłonął. Odbudowany, z przedłużeniem kubatury o 12 m na zachód, przed 1407 otrzymał rozłożystą, jednokondygnacyjną bryłę ceglanego budynku na kamiennych fundamentach (41 m długości, 26 m szerokości i 26 m wysokości). Przykryty dwuspadowym dachem (na drewnianej więźbie pokrytej dachówką), kryjącym sześciopoziomowe poddasze magazynowe na zboże i przemieloną mąkę, wsparte dębowymi podporami osadzonymi w kamiennych bazach. Prawdopodobnie początkowo dysponował 12 kołami wodnymi nasiębiernymi (po sześć z każdej strony: od południa i północy), z których każde było połączone z walcami transmisyjnymi poruszającymi po dwa żarna. Zarządzany przez Krzyżaka z konwentu komturstwa gdańskiego, zwanego mistrzem młyńskim (Mühlmeister), któremu podlegał wyspecjalizowany personel z werkmistrzem na czele. Zboże (żyto i pszenicę) mielono dla gdańskich piekarzy i na eksport; jęczmień przerabiano na słód głównie dla gdańskich browarników. W przemiale pomagała czeladź klienta, który za możliwość skorzystania z Wielkiego Młyna wnosił Krzyżakom opłatę pieniężną (Molepfennik) i daninę w ziarnie, tzw. mlewne (Metze). Mlewne oznaczało konieczność przekazania Krzyżakom 1/16 partii zboża oddanego do przemiału w Wielkim Młynie. Odbudowę i rozbudowę (o około 1/3 powierzchni w stronę kościoła św. Katarzyny) Wielkiego Młyna po pożarze w końcu XIV wieku współfinansowali gdańszczanie poprzez udzielenie zgody na czasowe podniesienie daniny mlewnej. W 1410 roku Główne Miasto Gdańsk uzyskało od króla polskiego Władysława Jagiełły prawo do poboru połowy dochodów z Wielkiego Młyna, czego po I pokoju toruńskim Krzyżacy nie uznali (zob. wielka wojna 1409–1411). Krzyżacy nie dotrzymali też umowy w sprawie czasowego pobierania podwyższonego mlewnego, co stało się przyczyną długotrwałego konfliktu (w 1454 roku gdańszczanie szacowali straty z tego tytułu na 600 tysięcy grzywien). W okresach konfliktów zbrojnych z Krzyżakami Wielki Młyn zmieniał się w ważny punkt militarny tych ostatnich; zbuntowani przeciwko nim gdańszczanie zajmowali go dwukrotnie podczas wojen polsko-krzyżackich: w 1410 roku i 5 II 1454 (wówczas zajęcie Wielkiego Młyna rozpoczęło w Gdańsku wojnę trzynastoletnią). W maju 1454 roku został nadany Głównemu Miastu przez króla polskiego Kazimierza Jagiellończyka. Od tej pory zarządzała nim bezpośrednio Rada Miejska (prezydujący burmistrz i pierwszy kamlarz), regulując jego działalność przez ordynacje młyńskie (1471, 1607, 1647, 1691). Przed 1471 rokiem został powiększony do 18 kół. Od 2. połowy XV wieku klientom zakazano wstępu do Wielkiego Młyna, przemiał prowadzili tylko pracownicy. W 1471 byli to: werkmistrz, jego dwóch zastępców, młynarz słodu, młynarz żyta, poborca opłaty zbożowej, dziewięciu kamieniarzy, dwóch pachołków od obsługi śluz, dwóch – od wagi, kucharka, dziewka od świń (z czego wynika, że przy Wielkim Młynie prowadzono też hodowlę trzody) – razem 21 stale zatrudnionych osób (nie licząc zatrudnionych na dniówkę tragarzy worków ze zbożem i mąką); w 1522: dodatkowo człowiek do przewiewania zboża; w 1568: dodatkowo młynarz nocny i pisarz. W latach 1603–1604 przemielono 4900 ton żyta i 1228 ton pszenicy.
Przed 1617 rokiem od wschodu (obok obecnego wejścia głównego) dobudowano piec piekarski, z kominem wystającym ponad szczyt dachu, i otwarto piekarnię. Przed 1623 Wielki Młyn otrzymał 18 kół wodnych nasiębiernych o średnicy 5 m, każde obsługiwało po dwa kamienie mielne (spoczywający nieruchomo „leżak” i obracający się „biegun”). W latach 1623–1632 młyn był dzierżawiony przez rodzinę von Boddeck, następnie ponownie pod bezpośrednim zarządem Rady Miejskiej. W okresie 1709–1710 zainstalowano młyn kieratowy (koński), funkcjonujący w okresach wojen (połączonych z reguły ze wstrzymaniem dopływu wody przez Kanał Raduni) i silnych mrozów. W 1740 roku wielki strajk czeladników z Wielkiego Młyna, stolarzy i młynarzy doprowadził do poważnych perturbacji w funkcjonowaniu gdańskich piekarń. Do 1806 roku Wielki Młyn miał przywilej przymusu mlewnego, czyli poboru 1/16 oddanej do przemiału partii zboża. Dzierżawcami Wielkiego Młyna byli: w 1800 roku Johann Christian Senff (1758–1820), w latach 1821–1831 Gottlieb Henff (1755–1831), w 1836 Johann Salomon Ziehm (1796–1868), w 1854 J.F. Czakowski, w 1867 Friedrich Theodor Stahl. Po 1874 w dzierżawie firmy H. Bartels & Co. (w 1893 zatrudniającej 101 osób, w 1908 – 120), której właścicielami byli Heinrich Georg Bartels (19 VI 1842 Krzywe koło Morąga – 2 I 1889, zmarł nagle w sali giełdy zbożowej w Dworze Artusa) i Wilhelm Kolkow (20 II 1838 Gdańsk – 9 X 1899 Gdańsk). W 1836 młyn otrzymał amerykańskie turbiny parowe do napędzania walców mielących ziarno oraz taśmociągi do transportu zboża i worków z mąką. Po 1900 roku turbiny zastąpiono silnikami elektrycznymi. W 1894 odrestaurowano mury; produkowano wówczas do 200 ton mąki dziennie. Firma wypiekała także chleb w znajdującym się w Wielkim Młynie – od strony Kleine Mühlengasse (ul. Podmłyńska) – wielkim piecu. W latach 1933–1939 dzierżawcą była firma Überlandzentrale Pomorze GmbH, 1940–1945 Überlandzentrale Westpreußen Kraftwerk Stocksmühle-Pelplin GmbH. Nazwę „Große Mühle von Danzig” nosił jeden z gdańskich statków handlowych.
| 1894 | 111 |
| 1895 | 101 |
| 1896 | 98 |
| 1897 | 44 |
| 1907 | 120 |
Czynny do 1945 roku, zniszczony z wyjątkiem murów obwodowych (zawalony szczyt zachodni, wyszczerbiony wschodni, spalony dach i urządzenia). Początkowo zabezpieczono mury, a pod koniec lat 50. XX wieku Józef Chrzanowicz opracował projekt odbudowy, opierając się na XIX-wiecznej inwentaryzacji Konrada Steinbrechta. Wielki Młyn odbudowywano w okresie 1962–1965 (zamontowano stalową więźbę dachową, zlikwidowano ostrołukowe otwory wejściowe od strony wschodniej i zachodniej, w dobudówce-piekarni od wschodu przebito okna). Inauguracją otwarcia 20 VII 1962 odbudowanego obiektu była wystawa „Polska na morzu 1945–1962”. W 1965 roku zorganizowano wystawę „XX lat Polskiego Przemysłu Okrętowego”, z częścią plenerową na Wyspie Młyńskiej (do połowy lat 70. XX wieku stały pozostałości po tej wystawie: nadbudówka statku – studio nagrań płyt pocztówkowych, maszyny i urządzenia pokładowe).
Następnie obiekt wykorzystywano na cele magazynowe, dyskotekę, miejsce spektakli teatralnych (na przykład w 1980 roku Teatr Wybrzeże wystawił Sprawę Dantona Stanisławy Przybyszewskiej w inscenizacji Andrzeja Wajdy), do roku 1992 działały Pewex i salon gier. Przejęty przez Zrzeszenie Prywatnego Handlu i Usług w Gdańsku, po wewnętrznej przebudowie według projektu Elżbiety Piątkowskiej na trzypoziomowy dom handlowy (powierzchnia użytkowa: 2300 m², powierzchnia handlowa: 1489 m², 72 stoiska handlowe), otwarty 12 II 1994, ze skansenem archeologicznym w przyziemiu, prezentującym niektóre odkrycia z badań prowadzonych od 1991 (żarna i „leżak”). 6 XII 2004 otrzymał specjalną iluminację (32 projektory).
Historycznemu Wielkiemu Młynowi towarzyszyły inne budowle. Między 1391 a 1407 rokiem wybudowano na wschód od niego spichlerz (obecnie ul. Rajska 2), obejmujący oba brzegi Kanału Raduni – w 1407 określony jako korn, w 1418 kornhus, obecnie błędnie zwany Małym Młynem (9 XII 1967, po odbudowie, przekazany Zarządowi Okręgu Polskiego Związku Wędkarskiego, tzw. Dom Wędkarza). Przebudowany w XV wieku: elewacja południowa została przelicowana, wschodnia ściana szczytowa wzmocniona masywnymi przyporami. W XVIII wieku wykonano we wnętrzu podmurówkę z odsadzką, zapewne dla wzmocnienia stropu. W końcu XIX wieku wykuto prostokątne otwory okienne i drzwiowe o nadprożach wzmocnionych stalowymi belkami. Zniszczony w 1945 roku, po odbudowie pozbawiony gotyckiej fasady wschodniej; dach otrzymał zbyt wysoką więźbę.
Ponadto przy obecnym placu Heweliusza funkcjonował, zapewne już od XIV wieku, dwór młyński z cieślarnią. W XVII wieku powstał przy nim dom cechowy młynarzy (Mühlergewerkshaus), w 1754 wybudowany na nowo, w 1894 (z powodu budowy nowej siedziby Państwowej Rzemieślniczej Szkoły Dokształcającej) przeniesiony na Wyspę Młyńską, w niewielkiej odległości od Wielkiego Młyna. Dom cechowy, zniszczony w 1945, odbudowano w roku 1997 (jako dwukondygnacyjną restaurację Dom Młynarza, połączoną z funkcją hotelarską).
