HARCERSTWO

Wersja z 12:01, 23 lip 2022

Poświęcenie sztandaru harcerzy gdańskich, 1928

Festyn harcerski na boisku Gedanii, 1934

Harcerze gdańscy podczas wycieczki do Krakowa, 1934/1935

Delegacja gdańskich harcerek
i harcerzy na Jubileuszowym Zlocie Harcerstwa w Spale,
11–25 VII 1935. Stoją od lewej: komendant Gdańskiego Hufca Harcerzy hm. Stanisław Szymański, komendantka Chorągwi Harcerek phm. Maria Ostrowska, komendant Chorągwi Harcerzy hm. Alf Liczmański,
w drugim rzędzie – chorąży sztandaru Cecylia Reyman (1917 Sopron, Węgry – 2008 Gdańsk), drużynowa Drużyny Harcerek „Wichry Bałtyku”

Tablica pamiątkowa Jana Ożdżyńskiego na budynku Dyrekcji Kolei

Tablica pamiątkowa poświęcona Józefowi Grzesiakowi na murach Domu Harcerza na Placu Tadeusza Polaka

HARCERSTWO. Pierwsze polskie drużyny skautowe powstały w 1911 we Lwowie. W Gdańsku przed I wojną światową idee harcerskie krzewili Franciszek Kręcki i Bernard Filarski. Wybuch wojny w 1914 przerwał tę nielegalną w ocenie ówczesnych władz niemieckich działalność. W lipcu 1920 do Karwi na obóz harcerzy z Warszawy pojechało sześciu gdańszczan: Stefan Mirau, Witold Kopczyński, Alfons Liczmański, Aleksander Witkowski, Mieczysław Tejkowski i Jerzy Żuralski. Po powrocie z obozu, 8 VIII 1920, założyli pierwszą gdańską drużynę harcerzy, nadając jej im. Zygmunta Augusta. Pierwszym drużynowym został Stefan Mirau. Kilka miesięcy później powstała pierwsza drużyna harcerek – im. Emilii Plater; jej drużynową była Zofia Caezar, a opiekunem Stefan Mirau. W 1928 za sprawą Michała Urbanka powstał pierwszy na terenie Gdańska Hufiec Harcerzy, a za sprawą Marii Ostrowskiej pierwszy w Gdańsku Hufiec Harcerek.

Do 1935 harcerstwo gdańskie podlegało Wydziałowi Zagranicznemu Głównej Kwatery Związku Harcerstwa Polskiego (ZHP) w Warszawie. Z początkiem 1935 kierownictwo ZHP utworzyło na terenie II Wolnego Miasta Gdańska (WMG) Zarząd Okręgu ZHP oraz Chorągiew Harcerzy i Chorągiew Harcerek. Przewodniczącym Okręgu został Franciszek Kręcki, komendantem Chorągwi Harcerzy hm. Alf Liczmański, komendantką Chorągwi Harcerek podharcmistrzyni Maria Ostrowska. Harcerstwo uczyło języka i kultury polskiej oraz utrzymywało ścisły kontakt z krajem na obozach i wycieczkach krajoznawczych. Podczas europejskich Jamboree Skautów w Anglii, na Węgrzech i w Holandii dokumentowano polskość Gdańska, harcerskie żeglarstwo przed 1939 zorganizowało kilka wypraw do zagranicznych portów Morza Bałtyckiego. Rozwojowi harcerstwa pomagali rodzice, skupieni w Kołach Przyjaciół Harcerstwa, oraz organizacje polonijne.

Nasilające się od 1933 szykany wobec gdańskiej Polonii dotykały również harcerzy: 3 V 1939 komendant Hufca hm. Alfons Żurek, nauczyciel Polskich Szkół Handlowych, prowadzący harcerzy na zbiórkę do siedziby Komendy Chorągwi w budynku Dyrekcji Kolei, został napadnięty przez nazistowską bojówkę i śmiertelnie pobity. W tych warunkach harcerze podjęli szeroką akcję szkoleń samoobrony i dywersji w obliczu zbliżającej się wojny. Szkoleniami kierował zastępca komendanta chorągwi i dowódca tajnych Harcerskich Oddziałów Bojowych hm. Oskar Żawrocki. Za pierwszą ofiarę II wojny światowej w Gdańsku uważa się hm. Jana Ożdżyńskiego, komendanta Hufca w II WMG, zastrzelonego w nocy z 31 sierpnia na 1 września 1939 w siedzibie Komendy Chorągwi (w gmachu Dyrekcji Kolei, obecnie w tym miejscu znajduje się tablica pamiątkowa). Na odsłoniętej w 1981 tablicy pamięci na murze obecnego Domu Harcerza wymieniono 116 gdańskich harcerzy i przyjaciół harcerstwa, którzy zginęli podczas II wojny światowej. W 1939 ZHP w II WMG liczyło 3.000 członków.

Po 1945, między innymi ze względu na legendę Szarych Szeregów czy Tajnego Hufca Harcerzy w Gdyni, również w Gdańsku nastąpił szybki rozwój harcerstwa. Pierwszym powojennym komendantem Chorągwi Morskiej Harcerzy (tak nazwano Chorągiew Gdańską) był hm. Jan Stróżyński. Pierwszą komendantką Morskiej Chorągwi Harcerek została hm. Zofia Polkowska. Do pracy w chorągwi przystąpiły była komendantka Chorągwi Lwowskiej hm. Stefania Stipal i była komendantka Chorągwi Pomorskiej hm. Jadwiga Luśniak oraz była naczelniczka harcerek hm. Maria Krynicka. O powadze i znaczeniu harcerstwa w tym czasie świadczy fakt, że na funkcję pierwszego po wojnie przewodniczącego Zarządu Okręgu ZHP w Gdańsku powołano w 1946 Eugeniusza Kwiatkowskiego, ministra pełnomocnika Rządu Rzeczypospolitej Polskiej (RP) do spraw odbudowy Gdańska i Gdyni.

Powojenne władze Gdańska uczciły pamięć wybitnych gdańskich harcerzy sprzed 1939, nadając ulicom w Oliwie ich imiona. Są to: ul. Liczmańskiego (przy której mieszkał, z pamiątkową tablicą na jego dawnym domu), ul. Kręckiego i ul. Miraua (poświęcone im tablice pamiątkowe zawieszono na Długim Targu i przy ul. Długiej, w miejscu ich pracy). Na pomnik Harcerzy, poświęcony gdańskim harcerzom, ofiarom II wojny światowej, zamieniono wcześniejszy pomnik-głaz Daniela Gralatha przy al. Zwycięstwa (od 2003 pomnik przywrócono Gralathowi, harcerze zaś otrzymali nowy, na skwerze im. Polskich Harcerzy w byłym Wolnym Mieście Gdańsku, obok Nowego Ratusza).

W 1948 połączono chorągwie harcerek i harcerzy w jedną i zlikwidowano zarządy okręgów. Pierwszym komendantem połączonych chorągwi w 1948 został hm. Teodor Delong, pedagog, późniejszy Inspektor Oświaty Urzędu Miasta Gdańska. Najdłużej w Polsce, do 1960, koedukacji opierały się Hufce Gdańsk-Śródmieście. W 1949 nastąpiła likwidacja tradycyjnego systemu wychowawczego. W drużynach odbierano harcerzom krzyże, lilijki, sprawności lub zakazywano ich noszenia. Wielobarwne chusty zastąpiono czerwoną, na wzór pionierów radzieckich, a mundurek zamieniono na białą koszulę. Nową Organizację Harcerską podporządkowano całkowicie Związkowi Młodzieży Polskiej. Większość dotychczasowych instruktorów zawiesiła pracę wychowawczą, niektórzy przeszli z harcerzami do politycznego podziemia, między innymi Tadeusz Polak i Adam Langer, obaj następnie uwięzieni.

Rehabilitację harcerskiego systemu wychowawczego przyniosła jesień 1956; po Walnym Zjeździe w Łodzi nastąpiło odrodzenie ZHP. W latach 1957–1958 funkcję komendanta Hufca Harcerzy Gdańsk-Śródmieście pełnił Tadeusz Polak, w latach 1958–1960 Adam Langer, Hufca Harcerek w 1960 hm. Maria Hrabowska (8 II 1936 Poznań – 14 VII 2008 Gdańsk; profesor doktor habilitowana, kierownik Pracowni Patomorfologii w Instytucie Położnictwa i Chorób Kobiecych Akademii Medycznej w Gdańsku; zob. medal Marii Hrabowskiej). Pierwszym komendantem odradzającej się Chorągwi Gdańskiej został hm. Józef Grzesiak „Czarny”, legendarny drużynowy Czarnej „13” z Wilna i komendant Wileńskiej Chorągwi, który wrócił do kraju w 1955 po 11 latach zesłania na Syberii. Siedzibą ówczesnych władz chorągwi był obecny Dom Nauczyciela przy ul. Uphagena we Wrzeszczu. Hufce Harcerek i Harcerzy Gdańsk-Śródmieście otrzymały tymczasową siedzibę w Katowni (od 15 XI 1970 w obecnej siedzibie w Domu Harcerza, w zespole dawnego Dworu Miejskiego i Baszty Narożnej). Bardzo dobrze rozwijał się ruch starszoharcerski, drużyn specjalnościowych. Hufiec Gdańsk-Śródmieście dysponował amatorską radiostacją, motocyklem WFM, samochodem terenowym („gazik”), modelarnią lotniczą, pracownią fotograficzną, Stanicą Żeglarską w Krakowcu.

W lipcu 1962 na Biskupiej Górce odbył się Zlot Gdańskiej Chorągwi z udziałem najwyższych władz Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej: Władysława Gomułki, Józefa Cyrankiewicza i Mariana Spychalskiego. W 1970 Hufiec Gdańsk-Śródmieście z inicjatywy kmdt. hm. Mariana Knopa otrzymał im. Alfa Liczmańskiego. Liczył wówczas ponad 6000 zuchów, harcerzy i instruktorów. W tym czasie powołano też Krąg Harcerzy WMG, którego członkowie przekazywali młodzieży tradycje i zwyczaje przedwojennego harcerstwa. W 1973 wszystkie organizacje młodzieżowe w Polsce przyjęły w swoich nazwach przymiotnik „socjalistyczny”. Przed zmianą nazwy obronił się tylko ZHP, godząc się jednak na wprowadzenie w szkołach średnich programu Harcerska Służba Polsce Socjalistycznej. Tak jak program, nazywano wówczas drużyny w szkołach średnich – „drużyny HSPS”. Dla tej grupy młodzieży wprowadzono inne umundurowanie (koszula w kolorze piaskowym i czerwona krajka z białym szlaczkiem zamiast chusty).

Sierpień 1980 rozpoczął powolne zmiany w programie ZHP. Rozpadły się socjalistyczne związki młodzieży, porzucono program i mundury HSPS w harcerstwie starszym. Przywrócono przedwojenne nazwy stopni harcerskich. Odpowiedzialnością za podporządkowanie się poprzednim zmianom politycznym w harcerstwie obarczano instruktorów-nauczycieli, którzy zawodowo zajmowali się wychowaniem młodzieży. Spowodowało to odejście ze służby harcerskiej tej grupy instruktorów. Skutkiem tego nastąpił systematyczny spadek liczby drużyn. Po 1989 doszło w harcerstwie do rozłamu. Powstały nowe organizacje, w Gdańsku były to: Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej (ZHR) i Leśna Szkółka. Jednak ZHP ciągle był i jest obecnie najliczniejszą organizacją. W latach 1991–2010 komendantem Chorągwi Gdańskiej był hm. Bogdan Mierzejewski. Najwyższą godność przewodniczącego ZHP w latach 1996–2001 pełniła gdańska instruktorka hm. Maria Hrabowska. We władzach ZHR byli również wychowankowie gdańskiego harcerstwa, na przykład hm. Jan Pastwa, były ambasador RP w Pradze. W końcu 2011 Chorągiew Gdańska liczyła 24 hufce, ponad 6000 zuchów, harcerzy i instruktorów. BOR