SIEDLCE

Wersja z 13:58, 3 paź 2019

Dzielnica Siedlce na tle administracyjnego podziału miasta Gdańska

Przebieg granicy dzielnicy Siedlce według statutu dzielnicy z 2014

Siedlce, Der Stadt Dantzigk…, 1687

Gospoda Zum Weinberg przy Weinbergstraße (ul. Zakopiańska) i widok na Główne Miasto, lata 70. XIX wieku

SIEDLCE (Schidlitz), dzielnica Gdańska ( administracyjny podział) w dolinie Potoku Siedleckiego. Według statutu dzielnicy z 24 IV 2014 roku jej granica „biegnie w kierunku północno-zachodnim od skrzyżowania al. Armii Krajowej z ul. Łostowicką, przez cmentarz Łostowicki do ul. Kartuskiej, obok zbiornika retencyjnego Zabornia i dalej wzdłuż ogródków działkowych, za którymi skręca w kierunku skrzyżowania ul. Rakoczego z Nowolipie i Schuberta. Od tego skrzyżowania przebiega dołem skarpy pomiędzy ul. Nowolipie, Kolonia Zręby a Kurpińskiego, Liszta, Paderewskiego do góry schodów na ul. Starodworskiej i do ul. Powstańców Warszawskich. Następnie tą ulicą do skrzyżowania z ul. Wyczółkowskiego, a dalej, omijając ul. Taborową, przez cmentarz wojskowy ponownie do ul. Powstańców Warszawskich, aż do ul. Kartuskiej i ul. Pohulanka do al. Armii Krajowej. Aleją Armii Krajowej na zachód do ul. Pobiedzisko i ul. Pobiedzisko na południe do skarpy między ul. Pana Tadeusza, Maryli i Szarą do ul. Łostowickiej. Następnie ul. Łostowicką (z tą ulicą) do skrzyżowania z al. Armii Krajowej”.

XIV wiek – 1813. Wieś wzmiankowana w 1400 roku, z młynem ( Krzyżowniki). Na stokach doliny zakładano winnice (w 1440 Weyngarthen), od których pochodziła nazwa osiedla Weinberg (Winnik), obecnie rejon ul. Zakopiańskiej (Weinbergstraße) i Winnickiej (Weinberggang). Dolina, należąca w XIV wieku do kościoła św. Katarzyny, w 1396 roku przyznana przez Krzyżaków klasztorowi św. Brygidy. Wieś podarował w 1454 Gdańskowi król polski Kazimierz Jagiellończyk (bez czynszu, który nadal przypadał klasztorowi św. Brygidy, dziesięciny pobierał kościół św. Katarzyny). 14 I 1462 spalona z ogrodami przez Krzyżaków.

W początku XV wieku brygidki wiodły spór z proboszczami kościoła św. Katarzyny o wyjaśnienie praw własności do osady, a z Gdańskiem – o sprawowanie zarządu nad osadą. Spór rozstrzygnął w 1472 roku biskup włocławski na korzyść brygidek. Z miastem brygidki zawarły w 1472 kompromis, zatrzymując czynsze i godząc się, by zarząd w imieniu Gdańska sprawowało dwóch prowizorów, tzw. panów siedlickich. W 1536 roku król polski Zygmunt I Stary wydał Radzie Miejskiej zgodę na doprowadzenie wody pitnej z jeziora Jasień (równoznaczną z potwierdzeniem praw do wypływającego z niego Potoku Siedleckiego). Na należących do brygidek ponad 200 ha osiedlali się, zwalczani przez władze miasta Gdańska, rzemieślnicy pozacechowi, pod koniec XVI wieku zaczęli napływać menonici. Szczególnie liczni byli tkacze, pasamonicy, krawcy, piekarze i browarnicy. Kwitło ogrodnictwo. Od schyłku XVI wieku nasiliły się ograniczenia wwozu do Gdańska siedleckiej wytwórczości, między innymi chleba i piwa, obłożonego akcyzą. W okresie reformacji i upadku klasztoru brygidek kontrolę nad Siedlcami usiłował przejąć w roku 1593 biskup włocławski Hieronim Rozrażewski, spowodowało to poddanie osady ściślejszej kontroli przez gdańskich prowizorów.

Po odzyskaniu pozycji przez klasztor brygidek, od 1617, próbowały one przed sądem króla polskiego odzyskać pełną własności nad Siedlcami, uzyskując w 1618 roku korzystny przywilej od Zygmunta III, nie mogły go jednak wyegzekwować u władz Gdańska. Wspierane przez monarchów i biskupa włocławskich zawarły w 1643 umowę z miastem: zarząd nad Siedlcami sprawowali nadal dwaj prowizorzy, zatwierdzający sołtysów i ławników oraz sprawujący wymiar sprawiedliwości; brygidkom przypadły czynsze i dochody oraz, w ramach rekompensaty za szkody, wiele udogodnień na obszarze Siedlec i samego Gdańska. Ugodę odnowiono po kolejnych sporach w 1678 i była ona przedłużana co 15 lat (1693, 1708 i 1723). Jej nowością był zakaz osiedlania się menonitów, kwakrów i Cyganów. Często ulegały zniszczeniu: w 1461 roku przez Krzyżaków, podczas oblężeń w latach 1519, 1656 i 1734.

Główną ulicą była i jest Kartuska – dawna droga do Kartuz. Stoki od strony Suchanina pocięte wąwozami: Wielki Jar (1691 Große Molde) – obecnie obszar zwany Ziemicą, od 1945 ul. Skarpowa – oraz Mały Jar (Kleine Molde) – obecnie ul. Wyczółkowskiego. O przynależności do klasztoru przypominało do 1945 roku Pole Mniszek (1620 Nonnenacker) – obecnie ul. Wieniawskiego. Pod tzw. Górą Losu (1650 Looseberg), na należącej do szpitala św. Jakuba Jakubowej Roli (1610 Jacobsacker – u zbiegu obecnych ulic Zakopiańskiej i Bema), w 1869 powstał cmentarz św. Barbary (obecnie park). W zachodniej części, w rejonie obecnej ul. Skrajnej (do 1945 Schellingsfelderstraße), rozciągało się Pole Schellinga, podarowane przez Arndta van der Schellinga (jednego z budowniczych fortyfikacji Gdańska) w 1537 roku lazaretowi (obszar 12,79 ha, z 1166 mieszkańcami, włączony w granice administracyjne Gdańska 18 III 1874; zob. Szpital Miejski (Lazaret przy Bramie Oliwskiej)). W sąsiedztwie w roku 1652 istniała karczma Schlapkenkrug, określana tak od właściciela Michela Dargatza, zwanego Schlapke. Prowadziła do niej ul. Schlapker Gang, obecna Starodworska. Od 1781 potwierdzone jest istnienie przy Schlapker Gang cmentarza, na którym w 1709 chowano ofiary zarazy ( cmentarze na Siedlcach). Nazwę Schlapke rozciągnięto na najbliższą okolicę, obecne Szkódki (wzdłuż drogi do Diabełkowa i częściowo kolonia Zręby), włączone w granice administracyjne Gdańska 17 III 1814. Od młodszej karczmy Czerwony Kogucik (1791 Rothähnchen) pochodziła nazwa obecnej ul. Goszczyńskiego (Rothahnschengang). W 1772 roku, liczące około 1,5 tysiąca mieszkańców, Siedlce weszły w skład Zjednoczonego Miasta Chełm. Zniszczone w wojnach napoleońskich, na ich miejscu powstała nowa wieś, głównie mieszkalna, zabudowana domami ceglano-szachulcowymi. 17 III 1814 wcielone do Gdańska. AJ SK

1814–2011. Dzielnice poszerzono 18 III 1874 o wcielone w granice miasta tzw. Schellingsfelde (rejon ul. Skrajnej) o powierzchni 12,79 ha z 1166 mieszkańcami. W 1806 roku na terenie Siedlec mieszkało w 195 domach 1438 mieszkańców, w 1820, po wojnach napoleońskich, liczba ta zmalała do 141 gospodarstw domowych i 973 mieszkańców; w 1869 zaludnienie wzrosło do 1761 osób: w Siedlcach właściwych 823, w Wielkim i Małym Jarze 270, w Tarnowej Dolinie (1572 Schlehetal) – na końcu obecnej ul. Jasnej (Schladahler Weg) – 94, na Starej Winnicy (ul. Zakopiańska) – 251, w Schlapce – 323. W 1880 roku w 340 domach i w 1325 gospodarstwach domowych mieszkało 5830 osób.

W następnych latach na wzrost zasiedlenia dzielnicy przez robotników gdańskich zakładów, głównie stoczni, wpłynęło uruchomienie 23 IV 1887 tramwaju konnego, łączącego Targ Sienny z przedmieściem Emaus, w 1896 linia została zelektryfiikowana, z końcowym przystankiem linii nr 7 od 1898 na Targu Węglowym. Szybki rozwój rejonu nastąpił na przełomie XIX i XX wieku. Budowano się przy głównej ulicy, zwanej jeszcze w roku 1897 Schidlitz (Siedlce), po 1900 Karthäuser Straße (ul. Kartuska), Oberstraße (ul. Malczewskiego), Unterstraße (ul. Szara), Weinbergstraße (ul. Zakopiańska) i przy ich przecznicach. W 1934, na wzór Adolf-Hitler-Straße (al. Grunwaldzka), zmieniono zasady numeracji posesji na obecnej ul. Kartuskiej, w miejsce numeracji okrężnej wprowadzono zasadę: numery nieparzyste po prawej stronie ulicy, parzyste po jej lewej. W 1905 roku na Siedlcach mieszkało 9907 osób; w 1914 w 425 budynkach – 11 475. W 1927 89% mieszkań miało najwyżej 2 pokoje (w tym 63% zajmował jeden z nich). Do dziś jest to dzielnica mieszkaniowa, pozbawiona zakładów przemysłowych, ale też przybytków kultury (czasowo po 1956, pod nr 6, w starym baraku, działało kino Wrzos). Budowano tanie mieszkania w jednopiętrowych domach ceglanych i dwu-, trzypiętrowych czynszowych o konstrukcji szachulcowej. Zachowały się one przy obecnej ul. Malczewskiego i po remontach nadal służą mieszkańcom. Doprowadzona była do nich miejska sieć wodociągowa, kanalizacyjna, sieć gazowa, a po roku 1900 elektryczna.

Ważnym wydarzeniem była rozbiórka w 1921 roku Bramy Nowych Ogrodów (zwanej też Siedlecką), usunięcie sąsiadujących z nią wałów i fosy przed bramą. Utrata przez Gdańsk statusu twierdzy wojskowej po 1918 pozwoliła na zabudowę przedpola trwałymi budynkami.

Po 1920 przy obecnych ul. Kartuskiej i Zakopiańskiej zabudowa drewniana i szachulcowa zastępowana była przez ceglaną, trzy-, czteropiętrowymi domami. Ulice Kleine Molde (ul. Wyczółkowskiego) i Große Molde (ul. Skarpowa) zabudowano jednakowymi jedno- i kilkurodzinnymi domami ceglanymi. Około roku 1927 powstała nowa boczna ul. Falkhof (ul. Tarasy), z zamkniętym w prostokąt kompleksem domów, wzniesionych przez gdańskiego przedsiębiorcę budowlanego Falka. Po 1934 powstały bloki. Główna ul. Kartuska otrzymała w końcu XIX wieku nawierzchnię brukową z kanałami burzowymi, boczne ulice wyłożono kostką granitową (asfalt położono dopiero w czasie przebudowy w latach 1970–1971). Ozdobą ul. Kartuskiej była założona około 1900 roku kasztanowo-lipowa aleja, biegnąca jej lewą stroną od Nowych Ogrodów do mijanki tramwajowej obok ul. Tarasy, kończąca się przy parkowej restauracji Friedrichshain (przy Karthäuser Straße 120, według numeracji z 1939 – nr 66), założonej około 1910 roku przez Augustyna Drążkowskiego (Draskowskiego), następnie prowadzonej do 1945 przez jego żonę Marię Drążkowską (1880–1979). Było to częste miejsce spotkań dzielnicowych organizacji Polonii Gdańskiej. Restaurację podpalili w marcu 1945 roku żołnierze sowieccy, jej pozostałości spłonęły po 1950 w pożarze spowodowanym przez złodziei. W jej miejscu od 1970 roku znajduje się mały park ze starodrzewiem. Między aleją a torem tramwajowym znajdowała się gruntowa ścieżka rowerowa. Aleję zlikwidowano w 1969 roku w czasie przebudowy ul. Kartuskiej, w miejsce wyciętych drzew (po jej zewnętrznej stronie) powstał drugi tor tramwajowy w kierunku Śródmieścia.

Kościół św. Franciszka z Asyżu, przed 1939

Od 1901 roku dzielnica posiadała ewangelicki kościół Zbawiciela (Heilandskirche) przy Kirchenweg (ul. Kościelna), zniszczony w 1945 (wieżę i mury rozebrano w 1955–1957). W 1906 roku powstał katolicki kościół św. Franciszka na granicy Emaus, uszkodzony w 1945, odbudowany do 1949 ze zmienioną wieżą. W rejonie Schlapkekrug (ul. Nowodworskiej) powstał po 1830 już wcześniej notowany w czasie zarazy w 1709 cmentarz ewangelickiej parafii św. Katarzyny, czynny do roku 1945 pod opieką powstałej w 1898 parafii Zbawiciela. Drugi duży cmentarz parafii św. Barbary funkcjonował od 2 XII 1869 do roku 1945 przy Steubenstraße (ul. Bema).

Po reorganizacji szkolnictwa w Niemczech po 1890, przy Rektorweg (ul. Ujejskiego) od 1896 funkcjonowała 7-letnia podstawowa szkoła dla dziewcząt (spalona w 1945, następnie rozebrana) oraz barak szkolny z 1897 dla chłopców, następnie dla klas wstępnych, po 1921 – polska szkoła senacka. Obok, od 1902 roku – podobna szkoła powszechna dla chłopców przy Oberstraße, po 1945 szkoły podstawowe nr 12 i 30, obecnie od 1971 VIII Liceum Ogólnokształcące. Od około roku 1900 ( apteki) dzielnicowa apteka Pod Koroną (Kronen-Apotheke), prowadzona od 1901 do 1945 przez dr. Georga Groguela pod nr. 102 (po 1934 nr 106). Około 1915 roku powstał przy ul. Kartuskiej 115/118 (po 1934 nr 76) katolicki dom dziecka St. Josephheim i klasztor karmelitanek, w latach 1945–1947 niemiecki dom starców, zlikwidowany po przesiedleniu ich do Niemiec; klasztor wraz z kaplicą rozebrany został w 1954 roku w związku z budową nowego osiedla.

Pod nr. 58 od października 1925 do 1939 roku działała polska ochronka (przedszkole) im. dr. Franciszka Kubacza, prowadzona przez Macierz Szkolną. W 1891 pod nr. 29 funkcjonowała restauracja Juliusa Kresina, gdzie 3 V 1891 gdańscy socjaldemokraci po raz pierwszy obchodzili Międzynarodowy Dzień Ludzi Pracy, potem miejsce częstych spotkań członków tej partii. Od 2. połowy XIX wieku przy ul. Kartuskiej 27 istniała restauracja z częścią plenerową Danziger Bürgergarten Johannesa Franza Steppuhna (1853–1914), następnie prowadzona przez jego spadkobierców, a po 1945 do 1961 roku – przez osoby prywatne. Rozebrana w związku z przebudową tego rejonu ulicy. Pod nr. 143, następnie 22/24 istniała najpierw kawiarnia Marthy Moldenhauer, a od 1910 roku popularny w Gdańsku kompleks kawiarniano-restauracyjny na tysiąc miejsc z dużą salą konsumpcyjno-widowiskową oraz letnim tarasem, zarządzany przez Josefa Derrę (1879–1922), a po jego śmierci prowadzony przez wdowę, następnie – przez syna Hansa Horsta. Była miejscem zebrań Polonii Gdańska oraz członków różnych partii i stowarzyszeń, w tym NSDAP (miało tu miejsce pierwsze spotkanie Alberta Forstera z aktywem 24 X 1930).

Po 1925 roku rozpoczęła się zmiana zabudowy ul. Kartuskiej: około roku 1927 pod nr 42/44 powstał blok dla pracowników poczty, w tym samym czasie gdański przedsiębiorca budowlany Albert Falk (1882 – po 1945) wzniósł kompleks budynków o średnim standardzie w kształcie prostokąta (między ul. Kartuską nr 53/71 a ul. Zakopiańską, wewnątrz powstała uliczka nazwana na jego cześć Falkhof, obecnie Tarasy). Po 1933 na wolnych parcelach oraz w miejsce zabudowy z końca XIX wieku zaczęły powstawać do dziś zachowane bloki mieszkalne ze wszystkimi mediami, w tym centralnym ogrzewaniem. Bloki przy ul. Kartuskiej 33/37, ul. Zakopiańskiej 57/60 i Gorch-Fock-Straße (ul. Chryzostoma Paska) zbudowała urzędnicza spółdzielnia mieszkaniowa (Gemeinnützige Angestellten-Heimstätten), jako kolejne powstały bloki spółdzielcze przy nowych uliczkach między ul. Kartuską, ul. Zakopiańską, Walter-Flex-Straße (ul. Sowińskiego) i Sperberhof (ul. Zagrodowa), gdzie inwestorem było Gdańskie Towarzystwo Budowy Domów Robotniczych (Danziger Siedlungsgenossenschaft Arbeiterheim), część spalona po wysiedleniu z nich ludności niemieckiej w 1945 roku, odbudowane w 1948. Obok dominującego budownictwa mieszkaniowego w dzielnicy powstał w 1927 przy Weinbergstraße 51 społeczny ośrodek dla kalekich dzieci Wessel-Storp-Haus, będący pod opieką Szpitala Miejskiego. Po 1945 roku początkowo szpitalik dla dzieci chorych na gruźlicę, następnie Miejski Szpital Dziecięcy, klinika dermatologiczna Szpitala Wojewódzkiego. Zachodnia część ul. Kartuskiej zniszczona w 1945, odbudowano ją w latach 1950–1956 w formie osiedla bloków wielorodzinnych przy ul. Kartuskiej 73–103 i 68–126 oraz przy ul. Zakopiańskiej 9–29.

W okresie 1969–1971 kompletnie przebudowano ul. Kartuską. Kosztem wycięcia na całej trasie skrajnego szpaleru drzew dawnej alei powstało wydzielone dwutorowe torowisko tramwajowe, jezdnia od nr. 103 do Emaus biegła nową trasą (zlikwidowano ul. Ujejskiego, do 1945 Rektorweg), zbudowano zbiorcze przewody kanalizacyjne i burzowe, podziemny kanał otrzymał Potok Siedlecki, poprowadzony od Krzyżownik do Kanału Raduni trasą podziemną z syfonem pod linią kolejową.

Teren między Siedlcami a Bramą Nowych Ogrodów, odcięty od miasta w roku 1655 przez fortyfikacje, to tzw. II Nowe Ogrody. Do rozbiórki w 1807 było to kwitnące przedmieście, z domem modlitw menonitów i pierwszą siedzibą Prowincjonalnego Zakładu Kształcenia Położnych. Po 1814 stopniowo zabudowane drewnianymi domami wzdłuż obecnej ul. Kartuskiej i Oberstraße. Zachowały się powstałe po roku 1900 po jej prawej stronie (ul. Kartuska 1–7) drewniane budynki. Wielorodzinne murowane bloki w tym rejonie zbudowano po 1920 jako spółdzielcze, dopiero po likwidacji Bramy Siedleckiej i przyległych umocnień. W drewnianych zabudowaniach przy obecnej ul. Kartuskiej 35 od roku 1898 do około 1930 istniał dom dziecka, prowadzony przez siostry zakonne. Natomiast przy obecnej ul. Kartuskiej 2/4 w 1938 otwarto klinikę chirurgiczną dr. Fritza Winnego, po 1945 poliklinikę Ministerstwa Spraw Wewnętrznych ( Szpital Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji). 1 II 1976 w dwupiętrowym budynku przy ul. Struga 12 miał miejsce wybuch gazu z nieszczelnego gazociągu (budynek nie był podłączony do miejskiej sieci gazowej), zginęło 17 osób, 12 zostało rannych, budynek uległ całkowitemu zniszczeniu. MrGl