ZASPA

'''ZASPA''', obecnie 2 jednostki pomocnicze Gdańska ([[ADMINISTRACYJNY PODZIAŁ I TERYTORIALNY ROZWÓJ GDAŃSKA | administracyjny podział]]), początkowo stacja rybacka na 40 łodzi, także do połowu śledzi nad [[JEZIORO ZASPA | jeziorem Zaspa]], od którego wzięła nazwę, nadana [[OPACTWO CYSTERSÓW W OLIWIE | opactwu oliwskiemu]] przez księcia [[ŚWIĘTOPEŁK | Świętopełka]]. W miarę kurczenia się jeziora przekształciła się w osadę wiejską, leżącą w rejonie obecnych ulic Gdańskiej i Uczniowskiej. W 1576 roku wraz z innymi dobrami [[CYSTERSI | cystersów oliwskich]] splądrowana i spalona przez gdańskich protestantów w odwecie za banicję nałożoną na Gdańsk przez króla polskiego Stefana Batorego; w sierpniu 1577 pole bitwy sił gdańskich z oblegającymi miasto wojskami królewskimi ([[WOJNA GDAŃSKA Z KRÓLEM POLSKIM STEFANEM BATORYM | wojna Gdańska z królem polskim Stefanem Batorym]]). W XVII wieku teren obecnej Zaspy porastał gęsty sosnowy las, schodzący ze wzgórz morenowych; na łąkach między lasem a mierzeją powstawały gospodarstwa rolne, których zabudowania, nazywane dworami ([[CZERWONY DWÓR | Czerwony Dwór]], [[CZARNY DWÓR | Czarny Dwór]], [[BIAŁY DWÓR | Biały Dwór]], [[KRÓLEWSKI DWÓR | Królewski Dwór]], [[ROZSTAJE | Rozstaje]]) powstawały wzdłuż drogi omijającej las od wschodu; do wsi należały też dwory lokowane od XVIII wieku bliżej Wisły (Lwia Dolina, obecnie [[LETNICA | Letnica]]). W latach 1611–1616, przy podziale dochodów opactwa oliwskiego na części, z których oddzielne dochody miały przypadać opatowi oraz konwentowi, jurysdykcję nad wsią otrzymał konwent. Podczas [[OBLĘŻENIE GDAŃSKA W 1734 ROKU | oblężenia Gdańska w 1734 roku]] na polach między [[NOWE SZKOTY | Nowymi Szkotami]], wspomnianym lasem sosnowym a [[OLIWA | Oliwą]], na obszarze obecnych osiedli [[MŁYNIEC | Młyniec]] i [[PRZYMORZE | Przymorze]] (Małe Przymorze), rozlokowany był obóz wojsk saskiego elektora. Z jeziora Zaspa Gdańsk był ostrzeliwany przez okręty rosyjskie, z przesmyku lądu pomiędzy jeziorem a morzem atakowano pozycje francuskie po drugiej stronie Wisły; wojska rosyjskie spaliły zaliczany do Zaspy dwór w Letnicy. W wyniku I rozbioru Polski (1772) razem z oliwskimi dobrami cystersów znalazła się w granicach Królestwa Prus, było tam wówczas (Saspa) 20 gospodarzy oraz 4 najmitów, gospodarujących na 34 włókach czynszowych; ogółem wieś liczyła 128 mieszkańców (65 mężczyzn i 63 kobiety, w tym 34 dzieci do lat 12). We wsi były 122 konie, 129 sztuk bydła i 96 świń. W 1781 roku liczyła 10 gospodarzy i 92 mieszkańców, w tym 38 katolików należących do parafii [[KOŚCIÓŁ ŚW. JAKUBA (Oliwa) | kościoła św. Jakuba]] w Oliwie i 54 ewangelików przynależnych do [[KOŚCIÓŁ BOŻEGO CIAŁA (przy ob. ul. 3 Maja) | kościoła Bożego Ciała]]. W 1807–1813 wchodziła w skład [[WOLNE MIASTO GDAŃSK, 1807–1815 | I Wolnego Miasta Gdańska]] (WMG). Wiosną 1829 roku, w wyniku powodzi Wisła przelała się przez jezioro Zaspa, żłobiąc nowe, efemeryczne ujście do morza pomiędzy [[NOWY PORT | Nowym Portem]] a [[BRZEŹNO | Brzeźnem]]. W tym samym roku armia pruska zakupiła część pól ówczesnej wsi [[STRZYŻA | Strzyża]], graniczących z gruntami Zaspy po wschodniej stronie Szosy Oliwskiej (obecna al. Grunwaldzka), na których urządzono poligon wojskowy zwany Großer Exerzierplatz (Wielki Plac Ćwiczeń), w odróżnieniu od dzierżawionego od 1818 roku od gminy Zigankenberg (Suchanino) Małego Placu Ćwiczeń na łąkach w rejonie obecnej [[OPERA BAŁTYCKA | Opery Bałtyckiej]] i boisk sportowych Politechniki Gdańskiej (zob. [[WOJSKOWE PLACE ĆWICZEŃ | wojskowe place ćwiczeń]]). W roku 1865 wycięto las sosnowy w pasie toru kolejowego w związku z budową linii kolejowej Gdańsk–Koszalin, uruchomionej w 1870; pozostało jedynie kilka samotnych sosen. Linia kolejowa stała się zachodnią granicą poligonu. W 1867 roku uruchomiono linię kolejową z Gdańska do Nowego Portu, omijającą jezioro Zaspa; w 1913–1917 wybudowano przy niej rozrządową stację towarową do obsługi portu oraz lokomotywownię i przystanek kolejowy Gdańsk-Zaspa, od 1 I 1975 Gdańsk-Zaspa Towarowa. W 1871 wieś liczyła 383 mieszkańców, w 1885 – 539 (379 katolików i 160 ewangelików), w 1895 – 772; większość ludności zamieszkiwała na obszarze obecnej Letnicy. W 1913 część poligonu przeznaczono na [[LOTNISKA | lotnisko]]. W okresie 1911–1912 uruchomiono ujęcie wody pitnej wzdłuż drogi do dworów Zaspy, ze stacją pomp w pobliżu dworu Rozstaje, intensywny pobór wody spowodował szybkie osuszenie podmokłych łąk, pociętych gęstą siecią typowo żuławskich kanalików. W 1913 doprowadzono prąd elektryczny. 1 IV 1914 Zaspę wyłączono z należącej do powiatu Wyżyny Gdańskiej (Danziger Höhe) gminy Oliwa i włączono do miasta Gdańska (niewielkie fragmenty gruntów Zaspy weszły w jego skład już w 1891 i 1903). W chwili przyłączenia Zaspa liczyła 3169 mieszkańców i zajmowała obszar 826,3 ha, z których zaledwie 18,3 ha stanowiły tereny zabudowane – głównie w obecnej Letnicy, gdzie koncentrowała się większość ludności. Teren wsi rozciągał się od Wisły i Letnicy poprzez właściwą Zaspę (rejon obecnych ulic Uczniowskiej i Gdańskiej) po Czerwony Dwór na obecnym Przymorzu. Po utworzeniu [[WOLNE MIASTO GDAŃSK, 1920–1939 | II WMG]] lotnisko przekazano na potrzeby cywilne. Ponieważ dużą część ludności Zaspy stanowili przybysze z Kaszub i Kociewia szukający zatrudnienia w porcie oraz pobliskich stoczniach i fabrykach, jedną z nielicznych szkół elementarnych z językiem polskim [[SENAT II WOLNEGO MIASTA GDAŃSKA 1920–1939 | Senat WMG]] ulokował na Zaspie, w istniejącym i obecnie budynku przy ul. Gdańskiej 32 ([[SZKOŁY SENACKIE W II WOLNYM MIEŚCIE GDAŃSKU | szkoły senackie]]). Podczas walk o Gdańsk w marcu 1945 zniszczone zostały położone na obrzeżach lotniska dwory Zaspy, z wyjątkiem dworu Rozstaje. <br/><br/>W związku z planowanym zamknięciem lotniska (30 III 1974) już 1 X 1973 Powszechna Spółdzielnia Mieszkaniowa „Przymorze” wystąpiła z propozycją budowy w tym miejscu osiedla dla 50 tys. mieszkańców pod roboczą nazwą „Lotnisko”. Do realizacji przyjęto zwycięski w ogólnopolskim konkursie ogłoszonym przez Stowarzyszenie Architektów Polskich projekt wydzielonej pracowni gdańskiego „Miastoprojektu” pod kierunkiem Romana Hordyńskiego, przy współpracy Rudolfa Buchalika, Stefana Grochowskiego, Teresy Opic, Anieli Wilk, Edmunda Sergota (zabudowa mieszkaniowa) i Ryszarda Musiała (instalacje). W 1972 w konkursie Prezydium Miejskiej Rady Narodowej i [[GŁOS WYBRZEŻA| „Głosu Wybrzeża"]] (przewodniczącym jury był [[JANUSZAJTIS ANDRZEJ| Andrzej Januszajtis]]) planowane osiedle otrzymało nazwę „Zaspa” (zgłosił ją jako pierwszy [[STANKIEWICZ JERZY| Jerzy Stankiewicz]]), wyprzedziła nazwy Kopernikowo, Sucharzew, Batorowo, zgłaszano m.in. Zaspień czy Dwory. 1 I 1973 powstała Lokatorsko-Własnościowa Spółdzielnia Mieszkaniowa Zaspa (z pierwszą siedzibą na Przymorzu, przy ul. Obrońców Wybrzeża 6A), która przystąpiła do budowy pierwszych bloków mieszkalnych. Pierwsi mieszkańcy wprowadzili się 16 VII 1974 do bloku przy ul. Pilotów 20. Dla powstałej w ten sposób dzielnicy (główny projektant – Roman Hordyński) przyjęto nazwę Zaspa; przystanek kolejowy Gdańsk-Lotnisko otrzymał 1 I 1975 nazwę Gdańsk-Zaspa, dotychczasowy przystanek Gdańsk-Zaspa (na zamkniętej w roku 2005 linii do Nowego Portu) przemianowano na Gdańsk-Zaspa Towarowa. 30 XII 1977 uruchomiono linię tramwajową wzdłuż al. Rzeczypospolitej z Jelitkowa poprzez Przymorze i Zaspę do dolnego Wrzeszcza. W latach 1980–1988 mieszkańcem Zaspy (ul. Pilotów 17D) był [[WAŁĘSA LECH | Lech Wałęsa]]. 12 VI 1987 na terenie obecnego [[PARK IM. JANA PAWŁA II | Parku Jana Pawła II]] mszę św. celebrował papież Jan Paweł II. Według różnych szacunków wzięło w niej udział od 600 tysięcy do miliona wiernych, zgromadzonych także na byłym pasie startowym lotniska, który od 1989 roku nosi nazwę al. Jana Pawła II. Do historii przeszedł ołtarz papieski w kształcie kogi (projekt [[KOŁODZIEJ MARIAN | Marian Kołodziej]], Lech Zaleski); w 2008 roku w miejscu, gdzie stał ołtarz, urządzono tzw. Zielony Pomnik z tablicą pamiątkową. Wizytę papieża na Zaspie upamiętnia też granitowy pomnik (projekt Mariusz Kulpa) wzniesiony w 1999 na placu Trzeciego Tysiąclecia przy [[KOŚCIÓŁ OPATRZNOŚCI BOŻEJ | kościele Opatrzności Bożej]]. W roku 1990 imię Jana Pawła II nadano pobliskiej szkole podstawowej przy ul. Meissnera, a następnie utworzonemu w tym miejscu zespołowi szkół.<br /><br /> 15 XII 1990 z LWSM Zaspa wyodrębniono spółdzielnie: Młyniec, Rozstaje i Domki na Rozstajach, administrujące już istniejącymi budynkami, zamieszkanymi przez 31 tysięcy mieszkańców – oraz spółdzielnię Zaspa, która w latach 90. XX wieku wybudowała kompleks nowych bloków mieszkalnych przy al. Jana Pawła II, w pobliżu [[SZPITAL SPECJALISTYCZNY IM. ŚW. WOJCIECHA ADALBERTA | Szpitala św. Wojciecha]]. Po roku 2000 miejsce lokalizacji nowych niewielkich osiedli i budynków mieszkalnych, tzw. deweloperskich, wewnątrz i na obrzeżach Zaspy. Od 1992 podzielona jest na 2 jednostki pomocnicze Gdańska: Zaspa-Młyniec i Zaspa-Rozstaje, ich granicą jest al. Rzeczypospolitej, stanowiąca wraz z prostopadłą doń al. Jana Pawła II główną oś komunikacyjną. <br/><br/> Ważniejsze obiekty: kościoły [[KOŚCIÓŁ ŚW. KAZIMIERZA KRÓLEWICZA | św. Kazimierza]] (Młyniec) i [[KOŚCIÓŁ OPATRZNOŚCI BOŻEJ | Opatrzności Bożej]] (Rozstaje); [[SZPITAL SPECJALISTYCZNY IM. ŚW. WOJCIECHA ADALBERTA | Szpital Specjalistyczny św. Wojciecha Adalberta]] (Rozstaje) z lądowiskiem dla helikopterów; Centrum Szkolenia Polskiego Związku Tenisa Stołowego przy ul. Meissnera 3, otwarte 2002, od 2005 im. [[GRUBBA ANDRZEJ | Andrzeja Grubby]]; pięć szkół podstawowych (trzy publiczne, dwie prywatne), trzy gimnazja, dwa licea ogólnokształcące: [[LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCE, XIV | XIV Liceum Ogólnokształcące (LO)]] i [[LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCE, XV | XV LO]]; klub „Plama” (ul. Pilotów 11), zarazem siedziba Teatru w Blokowisku, założony w roku 1991 i nieprzerwanie kierowany przez Elwirę Twardowską, [[CMENTARZ NA ZASPIE | cmentarz]], [[PARK IM. JANA PAWŁA II | park im. Jana Pawła II]], [[PARK MILENIUM GDAŃSKA | park Milenium Gdańska]]. {{author: ZdK}} <br/><br/>