HARCERSTWO

Wersja z 17:08, 19 cze 2014

Festyn harcerski na boisku Gedanii, 1934

Delegacja gdańskich harcerek i harcerzy na Jubileuszowym Zlocie Harcerstwa w Spale, 1935

HARCERSTWO. Pierwsze polskie drużyny skautowe powstały w 1911 roku we Lwowie. W Gdańsku przed I wojną światową idee harcerskie krzewili Franciszek Kręcki i Bernard Filarski. Wybuch wojny w 1914 przerwał tę nielegalną w ocenie ówczesnych władz niemieckich działalność. W lipcu 1920 roku do Karwi na obóz harcerzy z Warszawy pojechało sześciu gdańszczan: Stefan Mirau, Witold Kopczyński, Alfons Liczmański, Aleksander Witkowski, Mieczysław Tejkowski i Jerzy Żuralski. Po powrocie z obozu, 8 VIII 1920, założyli pierwszą gdańską drużynę harcerzy, nadając jej im. Zygmunta Augusta. Pierwszym drużynowym został S. Mirau. Kilka miesięcy później powstała pierwsza drużyna harcerek – im. Emilii Plater; jej drużynową była Zofia Caezar, a opiekunem S. Mirau. W 1928 roku za sprawą Michała Urbanka powstał pierwszy na terenie Gdańska Hufiec Harcerzy, a za sprawą Marii Ostrowskiej pierwszy w Gdańsku Hufiec Harcerek. Do 1935 roku harcerstwo gdańskie podlegało Wydziałowi Zagranicznemu Głównej Kwatery ZHP w Warszawie. Z początkiem 1935 kierownictwo ZHP utworzyło na terenie II WMG Zarząd Okręgu ZHP oraz Chorągiew Harcerzy i Chorągiew Harcerek. Przewodniczącym Okręgu został F. Kręcki, komendantem Chorągwi Harcerzy hm. A. Liczmański, komendantką Chorągwi Harcerek podharcmistrzyni M. Ostrowska. Harcerstwo uczyło języka i kultury polskiej oraz utrzymywało ścisły kontakt z krajem na obozach i wycieczkach krajoznawczych. Podczas europejskich Jamboree Skautów w Anglii, na Węgrzech i w Holandii dokumentowano polskość Gdańska, harcerskie żeglarstwo przed 1939 zorganizowało kilka wypraw do zagranicznych portów Morza Bałtyckiego. Rozwojowi harcerstwa pomagali rodzice, skupieni w Kołach Przyjaciół Harcerstwa, oraz organizacje polonijne.

Nasilające się od 1933 roku szykany wobec gdańskiej Polonii dotykały również harcerzy: 3 V 1939 kmdt Hufca hm. Alfons Żurek, nauczyciel Polskich Szkół Handlowych, prowadzący harcerzy na zbiórkę do siedziby Komendy Chorągwi w budynku Dyrekcji Kolei, został napadnięty przez nazistowską bojówkę i śmiertelnie pobity. W tych warunkach harcerze podjęli szeroką akcję szkoleń samoobrony i dywersji w obliczu zbliżającej się wojny. Szkoleniami kierował zastępca kmdt. chorągwi i dowódca tajnych Harcerskich Oddziałów Bojowych hm. Oskar Żawrocki. Za pierwszą ofiarę II wojny światowej w Gdańsku uważa się hm. Jana Ożdżyńskiego, kmdt. Hufca w II WMG, zastrzelonego w nocy z 31 sierpnia na 1 września 1939 w siedzibie Komendy Chorągwi (w gmachu Dyrekcji Kolei, obecnie w tym miejscu znajduje się tablica pamiątkowa). Na odsłoniętej w roku 1981 tablicy pamięci na murze obecnego Domu Harcerza wymieniono 116 gdańskich harcerzy i przyjaciół harcerstwa, którzy zginęli podczas II wojny światowej. W 1939 roku ZHP w II WMG liczyło 3 tysiące członków.

Po 1945 roku, m.in. z uwagi na legendę Szarych Szeregów czy Tajnego Hufca Harcerzy w Gdyni, również w Gdańsku nastąpił szybki rozwój harcerstwa. Pierwszym powojennym komendantem Chorągwi Morskiej Harcerzy (tak nazwano Chorągiew Gdańską) był hm. Jan Stróżyński. Pierwszą komendantką Morskiej Chorągwi Harcerek została hm. Zofia Polkowska. Do pracy w chorągwi przystąpiły była komendantka Chorągwi Lwowskiej hm. Stefania Stipal i była komendantka Chorągwi Pomorskiej hm. Jadwiga Luśniak oraz była naczelniczka harcerek hm. Maria Krynicka. O powadze i znaczeniu harcerstwa w tym czasie świadczy fakt, że na funkcję pierwszego po wojnie przewodniczącego Zarządu Okręgu ZHP w Gdańsku powołano w 1946 roku Eugeniusza Kwiatkowskiego, ministra pełnomocnika Rządu RP do spraw odbudowy Gdańska i Gdyni.

Powojenne władze Gdańska uczciły pamięć wybitnych gdańskich harcerzy sprzed roku 1939, nadając ulicom w Oliwie ich imiona. Są to: ul. A. Liczmańskiego (przy której mieszkał, z pamiątkową tablicą na jego dawnym domu), ul. F. Kręckiego i ul. S. Miraua (poświęcone im tablice pamiątkowe zawieszono na Długim Targu i przy ul. Długiej, w miejscu ich pracy). Na pomnik Harcerzy, poświęcony gdańskim harcerzom, ofiarom II wojny światowej, zamieniono wcześniejszy pomnik-głaz Daniela Gralatha przy al. Zwycięstwa (od 2003 roku pomnik przywrócono Gralathowi, harcerze zaś otrzymali nowy, na skwerze im. Polskich Harcerzy w byłym Wolnym Mieście Gdańsku, obok Nowego Ratusza).

W 1948 roku połączono chorągwie harcerek i harcerzy w jedną i zlikwidowano zarządy okręgów. Pierwszym komendantem połączonych chorągwi w 1948 został hm. Teodor Delong, pedagog, późniejszy Inspektor Oświaty Urzędu Miasta Gdańska. Najdłużej w Polsce, do roku 1960, koedukacji opierały się Hufce Gdańsk-Śródmieście. W 1949 nastąpiła likwidacja tradycyjnego systemu wychowawczego. W drużynach odbierano harcerzom krzyże, lilijki, sprawności lub zakazywano ich noszenia. Wielobarwne chusty zastąpiono czerwoną, na wzór pionierów radzieckich, a mundurek zamieniono na białą koszulę. Nową Organizację Harcerską podporządkowano całkowicie ZMP. Większość dotychczasowych instruktorów zawiesiła pracę wychowawczą, niektórzy przeszli z harcerzami do politycznego podziemia, m.in. Tadeusz Polak i Adam Langer, obaj następnie uwięzieni. Rehabilitację harcerskiego systemu wychowawczego przyniosła jesień 1956; po Walnym Zjeździe w Łodzi nastąpiło odrodzenie ZHP. W latach 1957–1958 funkcję komendanta Hufca Harcerzy Gdańsk-Śródmieście pełnił T. Polak, w latach 1958–1960 A. Langer, Hufca Harcerek w roku 1960 hm. Maria Hrabowska (później profesor AMG, GUMed). Pierwszym komendantem odradzającej się Chorągwi Gdańskiej został hm. Józef Grzesiak „Czarny”, legendarny drużynowy Czarnej „13” z Wilna i komendant Wileńskiej Chorągwi, który wrócił do kraju w roku 1955 po 11 latach zesłania na Syberii. Siedzibą ówczesnych władz chorągwi był obecny Dom Nauczyciela przy ul. Uphagena we Wrzeszczu. Hufce Harcerek i Harcerzy Gdańsk-Śródmieście otrzymały tymczasową siedzibę w Katowni (od 15 XI 1970 w obecnej siedzibie w Domu Harcerza, w zespole dawnego Dworu Miejskiego i Baszty Narożnej). Bardzo dobrze rozwijał się ruch starszoharcerski, drużyn specjalnościowych. Hufiec Gdańsk-Śródmieście dysponował amatorską radiostacją, motocyklem WFM, samochodem terenowym („gazik”), modelarnią lotniczą, pracownią fotograficzną, Stanicą Żeglarską w Krakowcu.

W lipcu 1962 roku na Biskupiej Górce odbył się Zlot Gdańskiej Chorągwi z udziałem najwyższych władz PRL: Władysława Gomułki, Józefa Cyrankiewicza i Mariana Spychalskiego. W 1970 Hufiec Gdańsk-Śródmieście z inicjatywy kmdt. hm. Mariana Knopa otrzymał im. Alfa Liczmańskiego. Liczył wówczas ponad 6 tysięcy zuchów, harcerzy i instruktorów. W tym czasie powołano też Krąg Harcerzy WMG, którego członkowie przekazywali młodzieży tradycje i zwyczaje przedwojennego harcerstwa. W 1973 roku wszystkie organizacje młodzieżowe w Polsce przyjęły w swoich nazwach przymiotnik „socjalistyczny”. Przed zmianą nazwy obronił się tylko ZHP, godząc się jednak na wprowadzenie w szkołach średnich programu Harcerska Służba Polsce Socjalistycznej. Tak jak program, nazywano wówczas drużyny w szkołach średnich – „drużyny HSPS”. Dla tej grupy młodzieży wprowadzono inne umundurowanie (koszula w kolorze piaskowym i czerwona krajka z białym szlaczkiem zamiast chusty). Sierpień 1980 rozpoczął powolne zmiany w programie ZHP. Rozpadły się socjalistyczne związki młodzieży, porzucono program i mundury HSPS w harcerstwie starszym. Przywrócono przedwojenne nazwy stopni harcerskich. Odpowiedzialnością za podporządkowanie się poprzednim zmianom politycznym w harcerstwie obarczano instruktorów-nauczycieli, którzy zawodowo zajmowali się wychowaniem młodzieży. Spowodowało to odejście ze służby harcerskiej tej grupy instruktorów. Skutkiem tego nastąpił systematyczny spadek liczby drużyn. Po 1989 roku doszło w harcerstwie do rozłamu. Powstały nowe organizacje, w Gdańsku były to: ZHR i Leśna Szkółka. Jednak ZHP ciągle był i jest obecnie najliczniejszą organizacją. W latach 1991–2010 komendantem Chorągwi Gdańskiej był hm. Bogdan Mierzejewski. Najwyższą godność przewodniczącego ZHP w latach 1996–2001 pełniła gdańska instruktorka hm. Maria Hrabowska. We władzach ZHR byli również wychowankowie gdańskiego harcerstwa, np. hm. Jan Pastwa, były ambasador RP w Pradze. W końcu 2011 Chorągiew Gdańska liczyła 24 hufce, ponad 6 tysięcy zuchów, harcerzy i instruktorów. BOR