GIEŁDZIŃSKI LESSER, kupiec, kolekcjoner

Wersja z 08:50, 21 lip 2024

Lesser Giełdziński

Świecznik podarowany przez Lessera Giełdzińskiego nadburmistrzowi Leopoldowi von Winterowi, stojący na stoliku w jego gabinecie na drugim piętrze Ratusza Głównego Miasta

Katalog wystawy z 1982, zatytułowany Danzig 1939. Schätze einer zerstörten Gemeinde (Gdańsk 1939. Skarby zniszczonej gminy). Na okładce menora na tle sylwetki Wielkiej Synagogi

LESSER GIEŁDZIŃSKI (Gieldczynski) (10 I 1830 Włocławek – 25 V 1910 Gries–San Quirino koło Bolzano, włoski Tyrol), kupiec, kolekcjoner. Syn kupca polskiego żydowskiego pochodzenia z Włocławka, Michaela (1796–1878) i Lei z domu Thorner (1802–1882), brat kupca i rajcy toruńskiego Adolfa (marzec 1824 Kórnik koło Poznania – 5 IX 1888 Toruń). Od 1860 w Gdańsku, od 1 VII 1862 działał w spółce zbożowej z kupcem Jacobem Lövinsohnem (1826-1891), mając biuro firmy i mieszkając przy Hundegasse 53 (ul. Ogarna). Około 1866 usamodzielnił się i do emerytury w 1900 prowadził firmę „Getreide Comiss. Geschäft” („Zbożowy handel komisowy”). W 1874 siedziba firmy mieściła się przy Langer Markt 10 (Długi Targ), w 1878 przy Langgasse 43 (ul. Długa).

Od 1862 należał do gdańskiej Korporacji Kupców, w latach 1889–1910 był członkiem zarządu gdańskiej żydowskiej gminy synagogalnej, udzielał się w jej komisjach charytatywnych. W 1910 był prezesem Fundacji Aschenheima (Aschenheimsche Stiftung), prowadzącej żydowski dom starców (Altersheim). Należał do Stowarzyszenia na Rzecz Zachowania Zabytków Budownictwa i Sztuki Gdańska.

W życiu politycznym nie brał udziału. Około 1885 zamieszkał przy swoim kantorze przy Długim Targu 18. W 1897 lub 1898 wynajął duże mieszkanie w domu kupca Ludwiga Emila Sebastianiego (1847–1914) przy Langgasse 29 (ul. Długa), od 1907 właścicielem kamienicy był jubiler Erich Albert Stumpf.

Wysokie dochody i zainteresowania kolekcjonerskie pozwoliły mu na zgromadzenie wielkiego zbioru sztuki dawnej, głównie mebli i wyrobów rzemiosła artystycznego, w tym wielu przedmiotów pochodzących z gdańskich warsztatów oraz przedmiotów związanych z żydowskim obrządkiem religijnym. Wartość artystyczna i historyczna zbiorów była różnie oceniana przez współczesnych.

W maju 1886 część zbiorów udostępnił zwiedzającym w swoim mieszkaniu przy Długim Targu 18, następnie udostępniał je w każdą sobotę między 10-tą a 15-tą. Charakter prywatnego muzeum otrzymały one po 1898. Prezentowane były w mieszkaniu przy ul. Długiej 29, adres i godziny otwarcia podawały informatory turystyczne i coroczne księgi adresowe. W maju 1895 urządził w Domu Rzemiosła (Gewerbehaus) w Królewcu wystawę „Danziger Zimmer” („Gdański pokój”), ukazującą dom bogatego patrycjusza gdańskiego z XVII wieku. Pokazał na niej meble gdańskie, lustra w bogatych złoconych ramach, świeczniki, wyroby ze srebra i cyny, zabytkowe zegary, wazy z Delf, gdańskie sztychy. 16 XI 1901 na parterze dawnego Nowego Domu Ławy przy Długim Targu 43 ( Dwór Artusa), w specjalnie adaptowanych pomieszczeniach, otworzył z inicjatywy i z pomocą władz miasta stałą ekspozycję „Danziger Diele” ( „Sień Gdańska”), odtwarzającą wygląd części dawnego domu bogatego patrycjusza gdańskiego. Na jej urządzenie przekazał miastu około 200 eksponatów ze swoich zbiorów, inne pochodziły z zbiorów Muzeum Miejskiego, część obrazów zdobiących ściany i sufit pochodziła ze zbiorów Wilhelma Augusta Stryowskiego. Wydano specjalny katalog.

Jego zbiory oglądała m.in. 3 X 1898, 25 VII 1903 i 13 X 1907 żona cesarza Wilhelma II, Augusta Wiktoria z dziećmi. Po wizycie 29 VII 1905 członków rodziny cesarskiej, dzień później, w niedzielę 30 VII 1905, zbiory i „Sień Gdańską” w towarzystwie Augusty Wiktorii obejrzał cesarz Wilhelm II. Z cesarzem spotykał się jeszcze parokrotnie (24 V 1907 w koszarach huzarów we Wrzeszczu, 12 X 1907 w willi generała Augusta von Mackensena przy Hennersdorfer Weg 1 (ul. Małachowskiego), 27 V 1908 w Dworze Artusa). Za zasługi dla państwa cesarz przyznał mu wysokie ordery: „Königlicher Kronenorder” (Królewski Order Koronny) II klasy i „Roter Adler-Orden” (Order Czerwonego Orła) IV klasy. Wśród innych odwiedzających był także 2 VI 1897 arcybiskup gnieźnieńsko-poznański Florian Stablewski w towarzystwie biskupa chełmińskiego Leona Roednera.

10 I 1900 uroczyście obchodzono jego 70-tą rocznicę urodzin, życzenia składały władze Gdańska, Zarząd Gminy Synagogalnej, generalicja z gdańskich jednostek wojskowych, Zarząd Korporacji Kupców Gdańskich, przedstawiciele banków i instytucji handlowych, w salonie mieszkania jubilata grała orkiestra, serwowane były dania bankietowe, wedle relacji gdańskiej prasy zabrakło miejsca na ustawianie ofiarowanych mu bukietów kwiatów.

10 stycznia 1904, z okazji 74. urodzin, ofiarował zbiór 127 judaików gdańskiej Wielkiej Synagodze, która urządziła ich ekspozycję w specjalnej izbie, na cześć ofiarodawcy noszącej odtąd nazwę "Zimmer Giełdziński". Część judaików pochodziła ze zbiorów rodzinnych, inne nabył z likwidowanych świątyń żydowskich. W 1939 kolekcja, za zgodą władz miasta, została wywieziona i znajduje się w Jewish Museum w Nowym Jorku.

Jego dary znajdowały się również w Ratuszu Głównego Miasta, w tym dwa świeczniki ofiarowane nadburmistrzowi Leopoldowi Winterowi w 1887, w 25-lecie pracy w Gdańsku, Dworze Artusa, Wieży Więziennej (drzwi prowadzące na pomost pręgierza), na zamku w Malborku (monety, medale, mapy), w gdańskim Towarzystwie Przyrodniczym (stare termometry i barometry), Muzeum Miejskim. Pułkowi huzarów z koszar we Wrzeszczu ofiarował pamiątkowe medale z epoki napoleońskiej i porcelanowe popiersie króla Fryderyka Wielkiego.

Zimę 1909/1910 spędzał na leczeniu w kurorcie Gries-San Quirino koło Bolzano, we włoskim Tyrolu. Tam obchodził 80. urodziny, z okazji których otrzymał od cesarza Wilhelma II telegram z życzeniami. Zmarł tam nagle, trumnę ze zwłokami przewieziono koleją do Gdańska. Pochowany 1 czerwca z udziałem władz prowincji i miasta na cmentarzu żydowskim na Chełmie. Osobistym przedstawicielem cesarza Wilhelma II w ceremoniach pogrzebowych był dowódca XVII Korpusu Armijnego w Gdańsku, generał August von Mackensen. W przeddzień pogrzebu przyjął on w imieniu cesarza synów zmarłego na specjalnej audiencji. W pogrzebie, obok rodziny i przyjaciół (m.in. Wilhelma Augusta Stryowskiego), uczestniczyły oficjalne delegacje: generał August von Mackensen z wieńcem z dużą literą W od cesarza, nadprezydent prowincji Prusy Zachodnie Ernst Jagow, burmistrz Gdańska Hugo Bail. Był to jedyny znany w Gdańsku przypadek udziału wysokich władz niemieckich w żydowskim pogrzebie. Nad grobem pożegnanie wygłosił rabin, dr Robert Kaetler. Dzwon wygrał melodię pieśni Felixa Mendelsohna „Es ist bestimmt in Gottes Rath”. Na grobie złożono wieniec od cesarza, władz miasta, pułku huzarów, osób prywatnych, w tym od hrabiów Sierakowskich z Waplewa.

Od około 1865 żonaty był z Julią (9 V 1847 Brody, Podole – 5 VIII 1889 Sopot, pochowana w Wiedniu), córką wiedeńskiego kupca Joachima Ungera, z którą miał synów Eduarda (20 VIII 1867 Gdańsk – 3 IV 1932 Wiedeń) i Waltera (4 V 1870 Wiedeń – 1931), mieszkającego w Güstrow, Meklemburgia. Po rozwodzie żona i synowie mieszkali w Wiedniu. Eduard po maturze w 1889 jako ochotnik odbywał jednoroczną służbę wojskową w Gdańsku, w 36 pułku artylerii polowej (Westpreußisches Feldartillerie-Regiment Nr. 36 in Danzig; koszary: Artillerie-Kaserne I) i to on zgłosił do Urzędu Stanu Cywilnego w Sopocie śmierć przybyłej do niego w odwiedziny matki, zmarłej na atak serca podczas wycieczki do Sopotu. W 1910 synowie byli właścicielami fabryk, Walter w Berlinie (mieszkał przy Kleiststrasse 3, w 1931 był kawalerem, dalsze losy nieznane), Eduard zakładów metalowych w Wiedniu (mieszkał przy Schwarzenbergplatz 6). Zbiory zmarłego przy ul. Długiej 29 były nadal udostępniane zwiedzającym. W sierpniu 1911 Walter i Eduard zaproponowali władzom Gdańska nabycie całej kolekcji za dwa miliony marek. Wobec kłopotów finansowych miasta 8 III 1912 ekspozycję zamknięto, zbiory przewieziono do Berlina. Tam powierzono firmie „Adolph Lepke Kunst Auctions Haus” na sprzedaż na publicznej aukcji 2381 przedmiotów z kolekcji (około 40% jej całości, głównie przedmioty o dużym gabarycie, kłopotliwe w magazynowaniu). Aukcja odbyła się 3-9 XII 1912, wedle szacunków prasy berlińskiej osiągnięto zysk około 400 000 marek. Część kolekcji nabyło londyńskie Victoria and Albert Museum, nabywcami były także muzea w Niemczech, Krakowie i Poznaniu oraz osoby prywatne. Przedstawiciele Gdańska do zbiorów Prowincjonalnego Muzeum Rzemiosła Artystycznego i Domu Uphagena zakupili przedmioty za około 7000 marek, wśród nich kilka szaf dębowych (po 500 marek) i przedmioty dawnego gdańskiego rzemiosła artystycznego z XVII–XVIII wieku. Rada Miejska Gdańska przyznała na te zakupy 2000 marek, a z funduszy pochodzącego z Gdańska berlińskiego bankiera Carla Fürstenberga, ofiarowanych w kwocie 50 000 marek na remont i wyposażenie muzeum w Domu Uphagena, wydano na zakupy 4500 marek.

Zbiory z Jewish Museum w 1976 oglądała wnuczka Rita Gieldzinski z Buenos Aires (Argentyna), córka Eduarda Giełdzińskiego i Johanny Jeanny z domu Pollak, żona Alfreda Pallestera (1902–1968), która o kolekcji dziadka dowiedziała się z książki Güntera Grassa. Od 5 września do 21 listopada 1982 w Landesmuseum w Brunszwiku, m.in. również w wyniku starań Güntera Grassa, zorganizowano wystawę gdańskich judaików z tych zbiorów. Wystawa była następnie eksponowana w Rheinisches Landesmuseum w Bonn i w kościele św. Pawła we Frankfurcie nad Menem. Czynione przez Muzeum Historyczne Miasta Gdańska (MHMG) po 1990 starania o wystawę tych judaików nie doszły do skutku ze względów finansowych (ubezpieczenie, specjalne zabezpieczenie sal etc.). O zbiorach przypomina tablica pamiątkowa w odtworzonej w części przez MHMG dawnej „Sieni Gdańskiej”. MrGl

30 I 2015 jego imię otrzymał gdański tramwaj Pesa Jazz Duo 128NG nr 1054. JANSZ