SCHACHMANN BARTHOLOMÄUS, burmistrz Gdańska

Wersja z 13:22, 1 kwi 2024

Portret Bartholomäusa Schachmanna, autorstwa Antona Möllera

Epitafium rodzinne (tablice inskrypcyjne rodziców i dwóch żon) ufundowane w kościele Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii przez Bartholomäusa Schachmanna w 1607, autorstwa Abrahama van den Block, uzupełniane do 1625

Popiersie Bartholomäusa Schachmanna z rodzinnego epitafium

Herb rodzinny Bartholomäusa Schachmanna, z szachownicą w godle, tzw. herb mówiący (Schach – szachy)

BARTHOLOMÄUS (Barthel) SCHACHMANN (Schachtman, Schachman; 11 IX 1559 Gdańsk – 23 IV 1614 Gdańsk), burmistrz Gdańska. Pochodził z rodziny wywodzącej się z Węgier, do Gdańska przybył na przełomie XV i XVI wieku z Bolkowa na Śląsku jego dziad, Johann (1475 Bolków – 14 III 1543 Gdańsk). Był synem Kaspara (1520 Gdańsk – 1573 Gdańsk), w 1555 obdarzonego szlachectwem przez cesarza Ferdynanda I, od 1560 ławnika Głównego Miasta, od 11 IX 1575 posiadającego obywatelstwo Gdańska jako tzw. Bürger-Kind (dziecko gdańskich obywateli). Jego matką była Barbara (zm. 1577), córka burmistrza Bartholomäusa Brandta. Z ośmiorga rodzeństwa (dwoje zmarło w dzieciństwie) był jednym z najmłodszych braci. Trzej starsi bracia byli kupcami, nie osiągnęli godności w mieście, choć atrakcyjne związki małżeńskie zapewniały im dobry start i rodzinne koneksje. Caspar (1552–1585) poślubił w 1575 Hedwigę, córkę Georga Rogge, po 1582 Dorotheę Koseler. Friedrich (ur. 1557) ożenił się w 1580 z Barbarą, córką rajcy Albrechta Giese, Christian (1558–1611) pojął za żonę Perpetuę, córkę Johanna Fredera, pozostawił po sobie potomstwo. Młodszy brat Johann (1561–1624) był jego towarzyszem wypraw edukacyjnych. Siostra Anna wyszła w 1571 za mąż za burmistrza Daniela Czirenberga.

Wraz z bratem Johannem i przyjacielem, późniejszym burmistrzem Johannem Speimannem studiowali w latach 1579–1581 na Akademii Krakowskiej. W 1581 przyciągnęła ich na krótko do Gdańska sława zreformowanego w 1580 przez Jacoba Fabriciusa Gimnazjum Akademickiego. W 1582 studiował na kalwińskim uniwersytecie w Strassburgu, następnie odwiedził Heidelberg, Erfurt i Orlean, zatem uczelnie – kalwińską, luterańską i katolicką. W latach 1586–1587 zapisał się na wykłady w mateczniku kalwinizmu, Bazylei (Basel), a w 1588 odwiedził jeszcze katolicką Sienę. W czasie tych wyjątkowo rozbudowanych peregrynacji uniwersyteckich prowadził sztambuch, w którym gromadził wpisy od profesorów i studentów, w tym wielu wybitnych Polaków (m.in. luminarzy polskiego protestantyzmu: Andrzeja Trzecieskiego oraz Jerzego Latalskiego). Po zakończeniu nauki, w latach 1588–1592 odbył jeszcze podróż po Europie, odwiedzając Niemcy, Włochy, Francję. Był też w Egipcie i na Bliskim Wschodzie, co było wówczas rzadkością i uchodziło za wyjątkowy wyczyn. W czasie tej peregrynacji powstał zalążek jego bogatej kolekcji numizmatów, rękopisów i książek, stawiający go w rzędzie pierwszych gdańskich bibliofilów.

Bezpośrednio po powrocie do Gdańska od 1592 był ławnikiem Głównego Miasta, od 1594 rajcą, w 1598 sędzią. Od 1605 był burmistrzem. Urząd pierwszego burmistrza pełnił w 1606, 1610 i 1612, drugiego w 1605 i 1609, trzeciego w 1608, 1611 i 1614, czwartego w 1607 i 1613.

Jako kalwinista wchodząc do Rady Miejskiej wzmocnił w niej grono zwolenników tzw. drugiej reformacji, a jego obecność od 1605 w kolegium burmistrzów spowodowała powstanie przewagi wyznania ewangelicko-reformowanego w tym gronie. Rok 1605 uważa się za apogeum wpływów kalwinizmu w Gdańsku, bowiem tego wyznania jednocześnie była większość rajców, ławników, duchownych w gdańskim Ministerium Duchownym, profesorów w Gimnazjum Akademickim oraz lekarzy, prawników i innych przedstawicieli intelektualnych elit miasta. Szalę na rzecz wyznawanego przez ogół mieszkańców Gdańska – pospólstwa, plebsu i tylko części patrycjatu – luteranizmu przeważył dopiero edykt króla polskiego Zygmunta III Wazy z 1612, rezerwujący wyższe urzędy miejskie tylko dla katolików oraz luteranów. Zaangażowany w spory z tymi ostatnimi nie był postrzegany mile również przez katolików, bowiem umiejętnie wespół z innymi burmistrzami bronił jezuitom dostępu do działalności w murach miasta, nie pozwalając na utworzenie kapelanii w obrębie klasztoru brygidek. Z tego powodu w maju 1612 przeor klasztoru cystersów w Oliwie, Philipp Adler, określił go w swojej kronice mianem „homo attheus”.

Do największych bezsprzecznie jego zasług należały działania na niwie szeroko pojętego mecenatu kultury i sztuki, sam interesował się magią, alchemią, praktykami nekromantycznymi. W latach 1593–1596 z ramienia Rady Miejskiej zawiadywał przebudową Sali Czerwonej w Ratuszu Głównego Miasta. W 1 dekadzie XVII wieku był współfundatorem wielu dzieł malarstwa, zachowanych i obecnie w Ratuszu. Najpewniej wraz z Arnoldem von Holtenem ustalał koncepcję ikonograficzną przeznaczonego do Dworu Artusa obrazu Orfeusz wśród zwierząt, namalowanego w 1596 przez Hansa Vredemanna de Vries. Według Mártona Csombora jego marzeniem było posiadanie we własnej kolekcji tryptyku Sąd Ostateczny Hansa Memlinga, miał za niego oferować miastu 8000 florenów.

W latach 1602–1605 zainicjował i przeprowadził – wespół z ówczesnymi rajcami, Johannem Speimannem oraz Johannem Proite, przebudowę wschodniej pierzei Wielkiej Zbrojowni (od strony obecnej ul. Piwnej), a także od Placu Dominikańskiego (obecnie Targ Węglowy). W Wielkiej Zbrojowni znajdował się do II wojny światowej drewniany pomnik konny, a właściwie poruszany specjalnym mechanizmem manekin jeźdźca o jego rysach. Był ponadto inicjatorem budowy studni, później fontanny Neptuna na Długim Targu – ukończonej jednakże już po jego śmierci. To jemu Długi Targ miał zawdzięczać wygląd wielkiego, reprezentacyjnego placu na wzór wspaniałych placów włoskich. Po śmierci fundatora Biblioteki Rady Miejskiej, Giovanniego Bernardina Bonifacia d’Orii (także kalwinisty), ufundował na jego cześć epitafium w akademickim kościele św. Trójcy. Sam również podarował część swoich książek tej bibliotece. Książki, którymi dysponował, nosiły charakterystyczny exlibris, jeden z pierwszych w Gdańsku, nawiązujący do rodzinnego herbu. Był ponadto fundatorem wielu pomniejszych dzieł i zabytków architektury i sztuki. Do kościoła Najświętszej Marii Panny (NMP) ufundował w 1607 epitafia rodziców i swojej pierwszej małżonki, Cathariny Schwartzwald, z miejscem na epitafium własne i drugiej małżonki, Anny z domu Bloemke. Posiadał dwór w Oruni, gdzie m.in. gromadził swoje zbiory, podziwiane i opisane przez niderlandzkiego podróżnika-uczonego G. Dousę. Zbiory te przeszły na syna i wkrótce uległy rozproszeniu.

U progu kariery 11 II 1592 w kościele NMP poślubił Catharinę (1542 – 28 II 1599), córkę ławnika Heinricha Schwarztwalda. Była ona podwójną wdową po rajcy Matthiasie Zimmermannie (zm. 1572) oraz rajcy Michaelu Kerlu (zm. 1586), z którym miała syna Ernesta, późniejszego burmistrza. Ze względu na wiek małżonki z całą pewnością było to małżeństwo o charakterze politycznym, ułatwiające działalność publiczną, z którego też nie doczekał się potomstwa. 9 X 1600 w kościele NMP poślubił Annę, córkę ławnika Eduarda Blömke (1536–1593). Z tego związku pochodziło sześcioro dzieci, dwójka zmarła w niemowlęctwie. Jedyny syn, pierworodny o imieniu po ojcu – Bartholomaeus (17 VIII 1601 – 1661, bezdzietnie), studiował w Lipsku, przebywał jakiś czas w Holandii, był kupcem w Gdańsku, w 1645 ożenił się z Marie, córką kupca Moritza Lange. Z córek: Sophia (14 II 1604 – 1669) poślubiła kupca z Augsburga, Philippa Furtenbacha i tam wyjechała; Barbara (ur. 27 VIII 1609), mimo młodego w chwili śmierci wieku 25 lat zdążyła dwukrotnie wyjść w Gdańsku za mąż, najpierw za Sebastiana Hitfelda, a po jego śmierci za Hinricha Howella; Anna (grudzień 1611 – 1687) poślubiła w kalwińskim kościele św. Piotra i Pawła Jacoba Schelle, potomka pierwszych dzierżawców majątku Młyniska, urodziła jedenaścioro dzieci. 25 IV 1614 pochowany został w krypcie kościoła NMP. SK