OBYWATELSTWO MIEJSKIE

Aktualna wersja na dzień 11:34, 27 lis 2024

Karat z księgi przyjęcia do obywatelstwa gdańskiego za rok 1566

Składanie przysięgi przez otrzymującego obywatelstwo miejskie 17 III 1598, akwarela z gwaszem, ilustrująca z jednej z gdańskich ksiąg ze spisem osób, którzy otrzymali obywatelstwo, wykonał ją pochodzacy z Lipska Nickel Nerlich, sam od 15 VI 1596 posiadający gdańskie obywatelstwo

Składanie przysięgi przez otrzymującego obywatelstwo miejskie 11 V 1740, akwarela z gwaszem ilustrująca gdańską księgę obywatelską z lat 1732-1791

Karta tytułowa pierwszego tomu drukowanej edycji ksiąg przyjęcia do obywatelstwa gdańskiego, 2019

OBYWATELSTWO MIEJSKIE (nabycie prawa miejskiego). Procedura obowiązująca (z pewnymi zmianami) od lokacji w 1342 Głównego Miasta do 1815, usankcjonowana przepisami miejskimi ( wilkierze). Poprzez nabycie praw miejskich otrzymywano obywatelstwo miasta, umożliwiające pełnienie funkcji publicznych (głównie pełnienie funkcji przełożonych i zarządców miejskich instytucji), zasiadanie w Trzecim Ordynku i we władzach organizacji rzemieślniczych ( cechy), wykonywanie zastrzeżonych zawodów (np. piekarzy), legalne prowadzenie działalności handlowej (w tym posiadanie udziałów w spółkach), nabywanie posiadłości w mieście i na jego terytorium, także majątków ziemskich leżących poza jurysdykcją miasta (tu warunkiem było posiadanie obywatelstwa kupieckiego i pochodzenie z Prus Krolewskich), korzystanie z ochrony prawnej miasta.

Nabycie obywatelstwa wiązało się zaś z licznymi obowiązkami. M.in. w chwili jego przyjmowania z koniecznością otaksowania majątku i wpłacenia do kasy miejskiej 2% jego wartości oraz jednorazową zapłatą (w wysokości zmiennej w zależności od czasów i pochodzenia osoby ubiegającej się o obywatelstwo), zawarciem związku małżeńskiego, zakazem opuszczania miasta na dłużej (karano finansowo nieobecność przez rok i jeden dzień), utrzymaniem w należytym stanie rynsztunku bojowego, uczestniczeniem w obronie miasta, w akcjach gaszenia pożarow, służbie w straży obywatelskiej czy straży nocnej, od 1650 także z odbywaniem ćwiczeń wojskowych. Nabywcą praw miejskich mógł zostać mężczyzna mieszkający w mieście na stałe, legalnego pochodzenia (wyjątek zrobiono od 1552 dla wychowanków Domu Dziecka i Sierot, od 1754 także i Domu Dobroczynności), posiadający uznane wyznanie religijne i stan majątkowy gwarantujący wywiązywanie się ze zobowiązań finansowych wobec miasta. Niedozwolone było posiadanie obywatelstwa innych miast. Obywatelstwo było dożywotnie, uznawano jednak, że przechodzi ono na potomstwo, o ile potomkowie zgłoszą taką chęć. Jeśli jednak wystarli się o odrębne przyznanie im obywatelstwa, zapisywano ich wówczas w księgach jako tzw. Bürger-Kind (dziecko gdańskich obywateli). Istniała możliwość rezygnacji z obywatelstwa, ale także i możliwość karnego pozbawienia tego przywileju (m.in. utrata groziła tym, którzy osobiście nie złożyli hołdy nowemu władcy lub jego wysłannikom, stąd np. przed takich wysłanników króla Jana III Sobieskiego władze miasta nakazyły przynosić chorych w lektykach i starców w fotelach, zob. też ( arianie). Obywatelstwo nadawała Rada Miejska lub Ordynki, zasadnicze czynności administracyjno-kancelaryjne z tym związane należały do sądu wetowego. Posiadanie obywatelstwa miejskiego nie stanowiło jednak niezbędnego warunku do zamieszkania w mieście.

Do początku 2 połowy XVII wieku wyróżniano dwie kategorie obywatelstwa: tzw. wielkie dla kupców, upoważniające do zajmowania się handlem na terenie miasta, oraz tzw. małe dla głównie rzemieślników (prowadzących warsztaty) i osób nieprowadzących działalności handlowej. Od 1662 obywatelstwo przyznawano w trzech kategoriach: kupieckiej, rzemieślniczej i robotniczej. Możliwa była zmiana zaszeregowania w tych kategoriach. Istniała także kategoria obywateli specjalnych, którzy nie musieli ubiegać się o urzędowe potwierdzenie miejskich praw, obejmująca pastorów, profesorów Gimnazjum Akademickiego, rektorów i nauczycieli szkół miejskich, sekretarzy i syndyków miejski, medyków, oficerów w miejskiej służbie, miejskich muzyków. Ci specjalni obywatele nie mogli jednak zajmować się handlem i wchodzić w szeregi miejskich władz. JZ

Bibliografia:
Księga przyjęć do prawa miejskiego w Gdańsku 1536–1814, wyd. Andrzej Groth, Ewa Łączyńska-Bartoszek, wstęp i opracowanie Dariusz Kaczor, t. I-VIII, Gdańsk 2019 (edycja źródła, omówienie stanu badań)