WOLNE MIASTO GDAŃSK, 1807–1815

Aktualna wersja na dzień 11:50, 10 lis 2024

Zaginiony portret cesarza Napoleona pozującego na tle Gdańska, niegdyś w Ratuszu Głównego Miasta

Richard Knötel, Żołnierze batalionu grenadierów Wolnego Miasta Gdańska, rysunek z 1890

Medal wybity z okazji utworzenia przez Napoleona I Wolnego Miasta Gdańska, F. Andrieu, awers (u góry) i rewers, 1807

Opis oblężenia Gdańska przez wojska napoleońskie oraz rozkładana panorama Gdańska w książce Christopha Sigismunda Grünera, 1808

Plan oblężonego Gdańska przez wojska napoleońskie, 1844

Plan oblężenia Gdańska przez X Korpus Armii Napoleona, 23 kwietnia 1807

Widok miasta oblężonego przez wojska napoleońskie w 1807 roku, Joseph Skelton, 1837-1844

Plan oblężenia i blokady Gdańska przez wojska rosyjskie w 1813 roku

WOLNE MIASTO GDAŃSK, 1807–1815 (I WMG), powstało w rezultacie klęski Prus w wojnie z napoleońską Francją ( oblężenie Gdańska w 1807; Friedrich Adolph Kalkreuth). Utworzono je z inicjatywy cesarza Francuzów Napoleona I Bonaparte w wykonaniu postanowień traktatów francusko-rosyjskiego z 7 VII 1807 i francusko-pruskiego z 9 VII 1807 zawartych w Tylży oraz francusko-gdańskiego z 13 VII 1807, uzupełnionych konwencją gdańsko-pruską podpisaną w Elblągu 6 XII 1807. Obszar I WMG w granicach określonych traktatem francusko-gdańskim oraz konwencją elbląską obejmował miasto Gdańsk z Nowym Portem, Ostrowem, Wrzeszczem z Polankami, Oliwą, Siedlcami, Chełmem, Starymi Szkotami, Świętym Wojciechem, ponadto Hel, wsie Giemlice, Grabiny Duchowne, Mokry Dwór, Dziewięć Włók, Przejazdowo, Matarnię, Lublewo, Prędzieszyn, w sumie 33 mil² francuskich, tj. około 478 km², a jego ludność liczyła 64 234 mieszkańców.

Oficjalne uroczystości związane z jego proklamowaniem odbyły się 21 VII 1807. Formalne ustanowienie nie przesądzało o jego ostatecznym ustroju. W praktyce do czasu przyjęcia lub nadania konstytucji najwyższa władza nad I WMG należała do Napoleona I, a w jego imieniu wykonywał ją wyznaczony przez niego gubernator, gen. dyw. Jean Rapp. Na czas przejściowy za zgodą francuskiego zwierzchnictwa przyjęto strukturę władz podobną do tej, jaka istniała w mieście przed jego odłączeniem od państwa polskiego w 1793. Do tego czasu decydującą rolę w życiu administracyjno-politycznym, gospodarczym i społecznym Gdańska odgrywała Rada Miejska, złożona z 18 przedstawicieli Głównego Miasta i pięciu ze Starego Miasta (mieli oni tylko jeden głos w obradach). Ponadto wiodącą rolę we władzach miasta odgrywały Ława i Trzeci Ordynek, liczący 108 członków.

W okresie I WMG, za zgodą gubernatora Jeana Rappa, Rada Miejska przekształciła się w Senat, skupiający znaczniejszych przedstawicieli życia publicznego Gdańska, mianowicie ośmiu uczonych, czterech burmistrzów i sześciu zamożnych obywateli wybranych z Ławy Miejskiej (zob. skład osobowy Senatu: burmistrzowie miast gdańskich, tabela: Burmistrzowie I Wolnego Miasta Gdańska w latach 1807–1813/1814, oraz Rada Miejska, tabela: Senatorowie (rajcy) I Wolnego Miasta Gdańska 1807–1814). W sumie liczył on 18 osób i do jego podstawowych zadań, obok kompetencji w zakresie zarządzania, należały: opracowywanie instrukcji dla komisji i deputacji miejskich kierujących poszczególnymi dziedzinami, wybór i nadzór nad nimi, obsadzanie głównych stanowisk w zarządzie, utrzymywanie kontaktów z gubernatorem, przyjmowanie zagranicznych przedstawicieli dyplomatycznych oraz podejmowanie decyzji arbitrażowych w niektórych sprawach handlowych i morskich. Funkcję prezydenta Senatu pełnił jeden z wybranych burmistrzów. Kompetencje sądownicze sprawowała nadal dwunastoosobowa Ława, powołana 21 VII 1807. Wkrótce też odbyły się wybory do Trzeciego Ordynku i w ten sposób ukształtowały się władze zarządzające miastem w okresie przejściowym do czasu uchwalenia konstytucji. Przystąpiono do opracowania jej projektów. Pierwszy przygotowany został przez Senat i po uzyskaniu aprobaty ze strony Ławy oraz Trzeciego Ordynku został za pośrednictwem deputacji gdańskiej w Paryżu przedstawiony do oceny ministrowi spraw zagranicznych Jeanowi-Baptiste’owi de Nompère de Champagny. Nie uzyskał on jednak akceptacji cesarza Napoleona I, ale i nie został przez niego odrzucony. Nowy projekt konstytucji, przypuszczalnie z inicjatywy gubernatora Jeana Rappa, opracował następca pierwszego prezydenta Senatu Karla Friedricha von Gralatha, prof. prawa Gottlieb Hufeland, lecz i on nie doczekał się realizacji. Napisania kolejnego projektu ustawy zasadniczej dla miasta podjął się przybyły do Gdańska 1 VII 1808 rezydent francuski Nicolas Massias. Jednak głównym jego zadaniem było wprowadzenie w życie dekretu Napoleona I z 21 XI 1806 o blokadzie kontynentalnej i zlikwidowanie jakichkolwiek kontaktów handlowych Gdańska z Anglią oraz ściągnięcie nałożonej na miasto przez cesarza kontrybucji. Projekt konstytucji opracowany przez Massiasa, wysłany 13 III 1810 do Paryża, również został odłożony. Uważa się, że Napoleon wolał przedłużać stan tymczasowy, dający rzeczywistą i bezpośrednią władzę nad I WMG jego gubernatorowi, a jednocześnie był zainteresowany szybkim wprowadzeniem do ustawodawstwa cywilnego Gdańska kodeksu Napoleona.

W celu wzmocnienia swojej władzy wykonawczej gubernator we wrześniu 1808 przystąpił do reorganizacji struktur administracyjnych miasta, której efektem było całkowite podporządkowanie Senatu oraz ograniczenie do minimum roli Trzeciego Ordynku. Ponadto na podstawie dekretu cesarza z 1811 uzyskał pełnię władzy w wypadku oblężenia i wojny.

W okresie rządów francuskiego gubernatora, w warunkach blokady kontynentalnej i drastycznego ograniczenia handlu drogą morską, gospodarka I WMG znalazła się w katastrofalnym położeniu. Nałożona na Gdańsk kontrybucja francuska w kwocie 30 619 290 franków znacznie przekroczyła jego możliwości płatnicze. Miasto próbowało jednak realizować należności płatnicze na rzecz Francji, zobowiązując się do przekazywania 3 mln franków rocznie. W nowym układzie finansowym z 27 VII 1810 należności Gdańska oszacowano na sumę 16 762 600 franków, ulokowaną w 335 wekslach o różnej wartości, z których ostatni miał być wykupiony 1 I 1822.

Ponadto miasto zobowiązane zostało do ponoszenia świadczeń finansowych z tytułu: utrzymania garnizonu francuskiego od 1807 roku, dostaw dla armii, organizowania nowych i utrzymania koszar, magazynów wojskowych, warsztatów broni i szpitali, wydatków na artylerię wałową i poprawienie fortyfikacji oraz zaopatrzenia na wypadek oblężenia. Łącznie świadczenia te, bez ciężarów wynikających z nałożonej kontrybucji, od 1807 do 31 V 1812 wyniosły 19 373 920,55 franków francuskich. Możliwości zwiększenia zasobów finansowych miasta w czasie drastycznie stosowanej ze strony napoleońskiej Francji blokady kontynentalnej były jednak niewielkie. Nastąpił wyraźny zastój w handlu drogą morską, o czym świadczą dane statystyczne dotyczące ruchu statków w gdańskim porcie. Liczby jednostek handlowych zawijających do portu w Gdańsku przedstawiały się następująco: w roku 1805 – 1194, 1806 – 377, 1807 – 58, 1808 – 32, 1809 – 51, 1810 – 291, 1811 – 50 i 1812 – 34. Podobnie niewielka była liczba statków wypływających z portu gdańskiego: w 1808 – 51, 1809 – 101, 1810 – 252, 1811 – 46. Jednocześnie wystąpiły utrudnienia w żegludze śródlądowej, widoczne szczególnie w latach 1809, 1811 i 1812, kiedy pruskie komory celne, naruszając postanowienia traktatu Francji z Prusami z 9 VII 1807, pobierały cła od towarów płynących do Gdańska Wisłą. W trudnej sytuacji znalazła się także wytwórczość na obszarze I WMG, którą całkowicie podporządkowano potrzebom wojskowym i wojennym napoleońskiej Francji.

Poważny kryzys w związku z blokadą kontynentalną, ograniczeniem żeglugi i brakiem zamówień przeżywały przedsiębiorstwa budowy statków i powiązane z tą dziedziną branże. Stocznie gdańskie zbudowały w latach 1806–1810 łącznie 22 statki i dokonały napraw kilkudziesięciu jednostek. Jednak w niektórych gałęziach wytwórczości, z powodu nowych od wiosny 1811 przygotowań do wojny z Rosją, nastąpiło ożywienie, np. w produkcji beczek, których w 1812 produkowano na obszarze I WMG około 1500 tygodniowo. Służyły one do przechowywania mąki i sucharów. Na potrzeby wojska rozwinęły produkcję ubojnie i zakłady wędliniarskie, dostarczając solonego mięsa, słoniny i wędlin. Na skutek podjętych wzmożonych działań aprowizacyjnych w Gdańsku zgromadzono duże zapasy żywności, między innymi 5650 łasztów zboża (czyli 267 500 kwintali), suchych jarzyn, chleba i octu oraz paszy (siana). Jednakże władzom i mieszkańcom Gdańska nie udało się zgromadzić wystarczających ilości żywności na okres kilkumiesięcznego oblężenia z powodu ogołocenia przygotowanych zapasów przez francuskie dowództwo wojskowe.

Klęska i odwrót napoleońskiej Wielkiej Armii z Rosji przybliżyły niebezpieczeństwo oblężenia miasta, którego pierwszy etap trwał od 22 I do 10 VI 1813. Siły rosyjskie pod Gdańskiem liczyły około 15 000 żołnierzy. Podobnie około 15 000 zdolnych do walki żołnierzy liczyły francuskie oddziały stacjonujące w mieście. Jego obroną dowodził przybyły ponownie do Gdańska 15 XII 1812 (po wyjeździe z miasta w sierpniu) gen. Jean Rapp (zob. oblężenia Gdańska w 1813). W trakcie kilkumiesięcznych walk garnizon francuski utracił do maja 1813 około 10 000 żołnierzy, lecz nie w walce, lecz z powodu chorób. Pierwszą fazę oblężenia zakończyło podpisanie zawieszenia broni 10 VI 1813 i trwało ono do 24 sierpnia. W tym czasie dowództwo francuskie starało się uzupełnić zapasy żywności oraz wzmocniło obronę Wrzeszcza, wznosząc nowe barykady i palisady i ustawiając nowe baterie artylerii. Ponadto Rapp zmusił do opuszczenia miasta około 6000 najbiedniejszych mieszkańców Gdańska. Jednakże w drugiej fazie oblężenia siły walczących stron zmieniły się na niekorzyść oblężonych. Wojska rosyjskie zostały wzmocnione o nowe oddziały oraz dostarczoną przez Anglików artylerię oblężniczą. Główne boje stoczono o Wrzeszcz, Nowy Port, Westerplatte i forty Biskupiej Górki.

Ostatecznie po prawie 10-miesięcznej obronie podpisany został 29 XI 1813 pierwszy układ kapitulacyjny, gwarantujący obrońcom honorowe warunki. Nie został on jednak ratyfikowany przez cara Aleksandra I z powodu zniszczenia broni i dział przez pokonane wojska. Nowe porozumienie zawarte 29 grudnia zmieniało warunki kapitulacji na niekorzyść jeńców francuskich. Ostatecznie Gdańsk opuściło około 15 000 żołnierzy francuskich oraz 3626 pozostałych przy życiu wojskowych Polaków, uczestniczących w jego obronie. W toku oblężenia i walk miasto poniosło duże straty w ludziach i materialne. Zginęło około 5752 jego mieszkańców, na przedmieściach zniszczono 1423 budynki, a w centrum zburzono lub spalono 112 domów, 197 spichrzów i klasztor dominikanów.

Po opuszczeniu przez wojska napoleońskie miasta na krótko, między 2 stycznia a 4 lutego 1814, doszło w nim do dwuwładzy. W mury Gdańska wkroczył bowiem rosyjski naczelny wódź sił oblężniczych, książę Aleksander Wirtemberski, mianując własnego gubernatora i komendanta placu oraz nie uznając przybyłego w charakterze pruskiego gubernatora generała von Massenbacha. Sytuację wyjaśniło wycofanie się z końcem stycznia 1814 cara Aleksandra I z planów zajęcia przez Rosję Gdańska i ujścia Wisły. Losy I WMG znalazły ostateczne rozwiązanie w układzie zawartym 3 V 1815 między Rosją, Prusami i Austrią, który został włączony jako integralna część do tzw. Aktu końcowego kongresu wiedeńskiego z 9 VI 1815. W rezultacie wspólnej decyzji zwycięskich państw antynapoleońskiej koalicji miasto Gdańsk ponownie wcielono do monarchii pruskiej. BH