DEISCH MATTHAEUS, rytownik

Aktualna wersja na dzień 12:43, 28 lis 2023

Matthaeus Deisch według Jacoba Wessela, około 1760

Matthaeus Deisch z żoną, 1773, rysunek Daniela Chodowieckiego, który określał portretowanego jako „partacza”, autora „niedobrych rycin”

Matthaeus Deisch, zaginiona w 1945 rycina z przedstawieniem kaleki Johanna Jacoba Evertha

Frontyspis cyklu rycin 50 widoków Gdańska (50 Prospekte von Danzig)

Matthaeus Deisch (siedzi pośrodku ze szkicownikiem) Gdańsk w połowie XVIII wieku, 1761–1765, widok od strony obecnej ul. Chodowieckiego

Matthaeus Deisch, Widok z Biskupiej Górki, 1761–1765

Matthaeus Deisch Panorama miasta od strony Ogrodu Strzeleckiego, 1761–1765

Matthaeus Deisch Fontanna Neptuna, 1761–1765

Matthaeus Deisch Ratusz Starego Miasta, 1761–1765

Matthaeus Deisch Targ Maślany, 1761–1765

Matthaeus Deisch Targ Węglowy: po lewej fasada Zbrojowni, w środku Wieża Więzienna, po prawej widoczna Biskupia Górka, 1761–1765

Matthaeus Deisch Zbrojownia od strony wschodniej, 1761–1765

Matthaeus Deisch Zbrojownia od strony zachodniej, 1761–1765

Matthaeus Deisch Odwach
przy Przedbramiu ul. Długiej, 1761–1765

Matthaeus Deisch Ujście Motławy do Wisły, 1761–1765

Matthaeus Deisch Żuraw nad Motławą i Długie Pobrzeże, 1761–1765

Matthaeus Deisch Piaskownia, 1761–1765

Matthaeus Deisch Brama Długich Ogrodów. Widok od strony miasta, 1761–1765

Matthaeus Deisch Brama Nizinna od południa, 1761-1765

Matthaeus Deisch Brama Oliwska z kościołem Bożego Ciała i Górą Gradową, 1761–1765

Matthaeus Deisch Brama Oliwska i lazaret Pockenhaus – Dom Ospy, 1761–1765

Matthaeus Deisch Brama
św. Jakuba od strony fosy
i przedpola, 1761–1765

Matthaeus Deisch Brama
św. Jakuba od strony miasta, 1761–1765

Matthaeus Deisch Brama Wyżynna, 1761–1765

Matthaeus Deisch, Widok Gdańska z Grodziska, 1761–1765

Matthaeus Deisch, Ratusz Głównego Miasta i Długi Targ, 1761–1765

Matthaeus Deisch Brama Zielona od strony Długiego Targu, 1761–1765

Matthaeus Deisch Brama Zielona od strony Motławy, 1761–1765

Matthaeus Deisch Złota Brama od strony ul. Długiej, 1761–1765

Matthaeus Deisch Brama Żuławska, 1761–1765

Matthaeus Deisch Brama Żuławska i kościół św. Barbary, 1761–1765

Matthaeus Deisch Kościół
św. Barbary, 1761–1765

Matthaeus Deisch Kościół
św. Michała (Wszystkich Bożych Aniołów) na Aniołkach, 1761–1765

Matthaeus Deisch Widok klasztoru w Oliwie, 1761–1765

Matthaeus Deisch Widok Motławy z Mostu Krowiego
w stronę Targu Rybnego, 1761–1765

Matthaeus Deisch Polski Hak, 1761–1765

Matthaeus Deisch Skład drzewny w porcie, 1761–1765

Matthaeus Deisch, Stara Pakownia, 1761–1765

Matthaeus Deisch Stare Szkoty, 1761–1765

Matthaeus Deisch Dwór Artusa, 1761–1765

Matthaeus Deisch Dwór Bractwa św. Jerzego i Złota Brama, 1761–1765

Matthaeus Deisch Dwór
w Strzyży w Gdańsku, 1761–1765

Matthaeus Deisch Dwór Popielny na Wyspie Spichrzów, 1761–1765

Matthaeus Deisch Dwór Smolny na Wyspie Spichrzów, 1761–1765

Matthaeus Deisch Mała Zbrojownia, 1761–1765

Matthaeus Deisch Ogród Strzelecki, 1761–1765

Matthaeus Deisch Okulary Steinbock'a i fort Grodzisko, 1761–1765

Matthaeus Deisch Okolice Świętej Studzienki, 1761–1765

Matthaeus Deisch, Kunszt wodny, 1761–1765

MATTHAEUS DEISCH (Matthäus Deusch) (18 VII 1724 Augsburg – 28 I 1789 Gdańsk), rytownik, posługiwał się technikami akwaforty i mezzotinty. Nauki w zakresie malarstwa i rytownictwa pobierał w rodzinnym mieście u Georga Philippa Rugendasa Starszego (1666–1742) i Georga Christopha Kiliana (1709-1781), utrzymywał się z prac dorywczych wykonywanych w czasie licznych podróży.

W Gdańsku, do którego przybył w okresie Jarmarku św. Dominika w 1744, rytował mezzotintowy portret Hieronima Floriana Radziwiłła. Od 1749 związał się z Gdańskiem na stałe, zamieszkał w domu Lorenza Schneidera przy Poggenpfuhl (ul. Żabi Kruk). Początkowo prowadził sklepik z akcesoriami malarskimi, wykonywał na zamówienie portrety i ryciny (np. w 1754 pokazywanego w Gdańsku nosorożca bengalskiego). Reklamował się (podając także adres zamieszkania) w „Wöchentliche Danziger Anzeigen und dienliche Nachrichten”, komentując swoimi pracami aktualne wydarzenia polityczne (na przykład Wykonanie wyroku na Robercie Damiens, zamachowcu na króla Francji Ludwika XV w 1757). Niektóre płyty odbijał na jedwabiu, licząc na bardziej wyrafinowaną klientelę. Utrzymywał się też z lekcji rysunku i grafiki, w poszukiwaniu klientów odwiedzał targi i jarmarki m.in. w Elblągu, Braniewie, docierał nawet do Królewca. Mimo to w 1754 znalazł się na skraju bankructwa, w celu ochrony przed wierzycielami otrzymał od władz Gdańska list żelazny.

W 1759 poznał przybyłego z Berlina Friedricha Antona Augusta Lohrmanna (1735 Berlin – 1800 Warszawa) i w latach 1761–1775, na podstawie jego rysunków, stworzył cykl rycin 50 widoków Gdańska (50 Prospekte von Danzig), dedykowanych Radzie Miejskiej. W maju 1761 w „Wöchentliche Danziger Anzeigen” ogłosił prenumeratę w wysokości 10 florenów za publikowany co miesiąc jeden widok, pierwszy ukazał się 13 VII 1761, ostatni 5 VI 1765. Początkowo pozyskał około 300 stałych prenumeratorów, pod koniec było ich około 250, przez co publikacja serii stała się niedochodowa. Szczególną uwagę zwracały panoramy Gdańska przedstawianego z perspektyw dotąd niestosowanych, bramy miejskie z systemem zwodzonych mostów, reprezentacyjne gmachy, tereny przedmiejskie i przemysłowe. We współpracy z Friedrichem Antonem Lohrmannem (zanim się z nim poróżnił, nie umieszczając na sztychach jego nazwiska jako rysownika) w latach 1762–1765 stworzył jeszcze serię 40 rycin Wywoływacze gdańscy (Danziger Ausrufer), również w ogłoszonej w „Wöchentliche Danziger Anzeigen” subskrypcji, przedstawiającą ulicznych handlarzy i wywoływaczy, dołączając do każdej zapis słowny i nutowy intonacji nawoływań przedstawianych osób (wydanie polskie: Mateusz Deisch, Gdańscy wywoływacze. Reprint rycin z 1763 roku, Gdańsk 2019; zob. ilustrację Społeczeństwo do końca I Wolnego Miasta Gdańska). W tym okresie mieszkał przy Wollwebergasse (ul Tkacka).

Nagrodzony za widoki 300 guldenami przez Radę Miejską, 15 VI 1763 otrzymał obywatelstwo miejskie (pracownicze) i w 1769 pracę w komorze podatkowej, początkowo jako pisarz akcyzowy, od 1779 jako pierwszy pisarz.

Od 1765 do 1785 tworzył też portrety gdańskich patrycjuszy, kaznodziejów, uczonych i władców (m.in. Karla Groddecka, Ernsta Augusta Bertlinga, Johanna Benedikta Hoffmanna seniora, Petera Uphagena, Gottfrieda Lengnicha, Gottlieba Gabriela von Weickhmanna, Jacoba Wessela, Nathanaela Matthaeusa Wolfa, Heinricha Zernecke, króla polskiego Stanisława Augusta, Fryderyka II). Kilka z portretów duchownych kościoła św. Jana (m.in. diakona Johann Carl Balthasar Nothwanger, pastora Nathanaela Friedricha Kautza, diakona Johanna Benjamina Heddinga) – miedziorytów wykonanych na podstawie obrazów olejnych Jacoba Wessela – do 1945 wisiało w Wielkiej Zakrystii tej świątyni. Podobnie powstało kilka portretów pastorów innych gdańskich kościołów (np. kościoła św. Barbary Petera Tancka). Nadal przyjmował wszelkie zlecenia, np. w 1765 rytując występ w Gdańsku woltyżera Jacoba Batesa czy kaleki Johanna Jacoba Everta, zarabiającego na życie pokazem swoich umiejętności. Przygotował też rycinę pomnika (zaginionego) króla Augusta III, ustawionego w Dworze Artusa. Oferował wizytówki, kartki z życzeniami świątecznymi i okazjonalnymi.

W 1766 wydał herbarz, zawierający 12 plansz, w 1767 drugi, z 41 planszami herbów i monogramów członków władz miasta, w 1769 ryciny przedstawiające trzy gobeliny wystawiane corocznie w Dworze Artusa, a projektowane przez Andreasa Stecha, w 1780 ryciny do książki dla dzieci o tematyce biblijnej. Pozostawił około 200 prac.

Żonaty był z gdańszczanką Philippine Agate z domu Pollet, primo voto Pfundkeller (zm. 1781), bezdzietny. Wcześniej przygotowanym testamentem rozdysponował majątek (szacowany na 3500 guldenów) między siostrę przyrodnią z Augsburga Catharinę Küstler (czwartą część), pannę i przyjaciółkę domu Eleonorę Bürger (1000 florenów), służącą (150 florenów), egzekutorów testamentu Carla Ludwiga Pfeila i Martina Georga Schilinga (po 300 florenów). Reszta, po odliczeniu podatku, przypaść miała bratanicy żony, Constantinie Elisabeth Pollet, z zaznaczeniem, że gdyby zmarła przed nim, należna jej suma powinna przejść na Urząd Dobroczynności. Licytacja rzeczy po zmarłym odbyła się 16 VI 1789 (płyty miedziorytnicze), 29 czerwca (rzeczy osobiste, meble, wyposażenie domu) i 14 września (książki, miedzioryty). JANSZ

Bibliografia:
Archiwum Państwowe Gdańsk, 300,43/171 Bl. 185rv (testament).
Bahr Ernst, w: Fünfzig Prospecte von Dantzig. Nachdruck der Originalausgabe von Matthäus Deisch, Lüneburg 1976.
Daniel Chodowieckis Künstlerfahrt nach Danzig im Jahre 1773, hrsg. v. W. Franke, Berlin 1900.
Drost Willi, Kunstdenkmäler der Stadt Danzig, Bd. 1: Sankt Johann, Stuttgart 1957.
Gosieniecka Anna, Deisch Mateusz, w: Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. 1, Gdańsk 1992 (tu dalsza bibliografia).
Schwarz Friedrich, Matthaeus Deisch, Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins, Bd. 23, 1924.