WISŁA
m |
|||
| (Nie pokazano 13 wersji utworzonych przez 5 użytkowników) | |||
| Linia 1: | Linia 1: | ||
{{paper}} | {{paper}} | ||
| − | [[File:Flisacy – wieczór nad Wisłą, Wilhelm August Stryowski, 1881.JPG|thumb|''Flisacy – wieczór nad Wisłą'', Wilhelm August Stryowski, 1881]] | + | [[File: Wisła_1904.jpg |thumb| Wisła w Gdańsku-Nowym Porcie, 1904]] |
| − | '''WISŁA''', rzeka o | + | [[File:Flisacy – wieczór nad Wisłą, Wilhelm August Stryowski, 1881.JPG|thumb|''Flisacy – wieczór nad Wisłą'', [[STRYOWSKI WILHELM AUGUST, artysta malarz, patron gdańskiej ulicy| Wilhelm August Stryowski]], 1881]] |
| + | '''WISŁA''', rzeka o długości 1068,3 km (1047,5 km), powierzchnia dorzecza bez delty wynosi 194,4 tysięcy km², z czego 168,7 tysięcy km² (87%) znajduje się w Polsce, wypływa ze stoku Baraniej Góry w Beskidzie Śląskim, od Cypla Mątowskiego tworzy wraz z Nogatem deltę zwaną Żuławami Wiślanymi, poniżej [[GDAŃSKA GŁOWA | Gdańskiej Głowy]] uchodzi kilkoma ramionami do Zatoki Gdańskiej i Zalewu Wiślanego. Odcinek od Cypla Mątowskiego do Gdańskiej Głowy nosi nazwę Leniwka. Ramionami ujściowymi (poza Nogatem) są obecnie: Wisła Martwa (odcinek Leniwki od [[PŁONIA WIELKA | Płoni Wielkiej]] do ujścia, nazwa zatwierdzona w 1948), Wisła Śmiała, [[PRZEKOP WISŁY | Przekop Wisły]], Szkarpawa (Wisła Elbląska).<br/><br/> | ||
| + | Pierwsze informacje podawane już przez autorów rzymskich w I wieku n.e. Informację Klaudiusza Ptolomeusza o ujściu Wisły naprzeciw Skandynawii z II wieku n.e. i jedno z trzech jej ujść wymienionych przez Jordanesa w połowie VI wieku można odnosić do ujścia na północ od Gdańska (bez dokładnej lokalizacji). Dokładniejsze informacje o hydrografii dolnej Wisły pochodzą z XIII–XIV wieku. Początkowy odcinek Wisły Martwej nosił nazwę „nowa woda”, co wskazywałoby, że główny nurt mógł płynąć w tym miejscu inaczej. Innymi prawobrzeżnymi ramionami w rejonie Gdańskiej Głowy były: Gęś, Przemysława (przejściowo uchodziła do Zatoki Gdańskiej koło Mikoszewa) i Wąska (wpływająca do Wisły koło [[SOBIESZEWO | Sobieszewa]]). Na terenie Gdańska główny nurt płynął prawdopodobnie na południowy-zachód od aktualnego przez obszar obecnych ulic Litewskiej i Krosna. Dzisiejsze koryto główne powstało dopiero w związku z tzw. przełomem Wisły z 1371. Od 1380 nad Wisłą leżało [[MŁODE MIASTO (Jungstadt) | Młode Miasto]].<br/><br/> | ||
| + | Wytyczenie koryta poniżej Gdańskiej Głowy nastąpiło w wyniku budowy wzdłuż rzeki wałów przeciwpowodziowych. Na Żuławach Gdańskich nastąpiło to około połowy XIV wieku. Odcięto wówczas od Wisły jej lewobrzeżne dopływy, między innymi Kanał Śledziowy (obecnie wypływający z okolic Długiego Pola, w górnym biegu sztuczny, w dolnym naturalny ciek wodny) i Kanał Wielki, zwany też Wysokim (obecnie wypływający między Trzciniskami a Wiślinką, uchodzący do Motławy, częściowo naturalny i częściowo sztuczny ciek wodny). Wewnątrz wału przeciwpowodziowego znalazła się tylko [[ROZWÓJKA | Rozwójka]]. W 2. połowie XIV wieku na Starej Mierzei Wewnętrznej (do 1945 nazwa najwcześniej zasiedlonego obszaru Mierzei Wiślanej na wschód od obecnego Przekopu Wisły, ze wsiami Drewnica, Mikoszewo, Przemysław i Jantar) oddzielono Gęś, zaś wypłycenie i zanik rzeki Wąskiej były wynikiem usypania wału w poprzek obecnej [[WYSPA SOBIESZEWSKA | Wyspy Sobieszewskiej]]. Koło [[STOGI | Stogów]], płynącym równolegle do obecnych ulic Jodłowej i Tamka, dopływem Wisły był ciek Bordune (Berdun), zwany też (Wielką, Krakowiecką, Krakowską) Łachą, a ostatnim [[WARZYWÓD WIELKI I MAŁY | Warzywód Wielki]]. Aby zmniejszyć niebezpieczeństwo spiętrzenia lodu i wody koło Trzcianisk (przed 1643) i Sobieszewa (1597–1598), dokonano przekopów, skracając koryto Wisły. | ||
| + | [[File:Most Siennicki na Martwej Wiśle, 1912.JPG|thumb|Most Siennicki na Martwej Wiśle, 1912]] | ||
| + | <br /><br /> W XIX wieku doszło do zasadniczych zmian w hydrografii poniżej Gdańskiej Głowy. W nocy z 31 stycznia na 1 lutego 1840 w wyniku zatoru lodowego koło wsi Górka ([[GÓRKI WSCHODNIE | Górki Wschodnie]], [[GÓRKI ZACHODNIE | Górki Zachodnie]]) Wisła przerwała wydmy i utworzyła nowe ujście do morza, zwane Śmiałą Wisłą (propozycję nowej nazwy wysunął polski poeta Wincenty Pol, zob. [[IZBA PAMIĘCI WINCENTEGO POLA, Sobieszewo | Izba Pamięci Wincentego Pola]]). 31 III 1895 uruchomiono sztuczny [[PRZEKOP WISŁY | przekop]] pod [[ŚWIBNO | Świbnem]], którym skierowano wody oraz rumowisko z całego dorzecza Wisły do Zatoki Gdańskiej. Jednocześnie odcięto Wisłę Martwą od głównego koryta koło Gdańskiej Głowy, a połączono śluzą koło [[PRZEGALINA | Przegaliny]]. Zmiany te poprawiły bezpieczeństwo Gdańska (zmniejszając możliwość docierania do miasta fali powodziowej i tworzenia się zatorów lodowych) oraz warunki w porcie. Miejsce ujścia Wisły na północ od Gdańska było zmienne. Pozostałością po jednym mogło być [[JEZIORO ZASPA | jezioro Zaspa]], drugim – bezimienne jezioro na prawym brzegu Wisły, przy brzegu morskim, notowane w 1359 i jeszcze w 1733 (na północ od twierdzy [[WISŁOUJŚCIE | Wisłoujście]]). Ujścia te w bliżej nieznanym czasie zostały odcięte od morza przez przesuwające się wydmy.<br/><br/> | ||
| + | Od wczesnego średniowiecza główne ujście znajdowało się na wysokości obecnej przystani [[ŻEGLUGA GDAŃSKA | Żeglugi Gdańskiej]], przy ul. Sucharskiego (między obecnym nabrzeżem Obrońców Westerplatte a nabrzeżem Mew). Ze względu na stałe zapiaszczanie ujścia, wejście z redy do Wisły było niebezpieczne. Już w latach 1220–1227, w razie trudności z wpłynięciem do ujścia Wisły z powodu mielizn, przyrzeczono pomoc kupcom lubeckim. Zapewne od XIV wieku corocznie wyznaczano i znakowano tor wodny (głębię). Zapiaszczanie ujścia Wisły od strony zachodniej spowodowało w XVII wieku powstanie ławicy piaskowej o charakterze lądu stałego, [[WESTERPLATTE | Westerplatte]], i skierowanego na zachód nowego, obecnego koryta i ujścia rzeki. Po pracach hydrotechnicznych w okresie 1716–1724 głębia zachodnia, zwana Nowym Torem Wodnym (Neufahrwasser), zaczęła pełnić funkcję głównego toru wodnego. Na wschód od głębi północnej powstała płyta wschodnia (Osterplatte), która w XVIII wieku przez ławicę piaskową została połączona z płytą zachodnią (z Westerplatte). Spowodowało to zamknięcie w 1845 wypłyconej głębi północnej (w 1774 jeszcze o głębokości 1,15–1,45 m) i ostatecznie jej zasypanie w 1847. Powstał w ten sposób półwysep Westerplatte. Przy poszerzonym torze zachodnim (obecnie nosi nazwę Kanał Portowy) w XIX wieku powstał [[NOWY PORT | Nowy Port]]. {{author: WD}} [[Category: Encyklopedia]] [[Category: Środowisko i przyroda]] | ||
Aktualna wersja na dzień 20:31, 16 mar 2023
WISŁA, rzeka o długości 1068,3 km (1047,5 km), powierzchnia dorzecza bez delty wynosi 194,4 tysięcy km², z czego 168,7 tysięcy km² (87%) znajduje się w Polsce, wypływa ze stoku Baraniej Góry w Beskidzie Śląskim, od Cypla Mątowskiego tworzy wraz z Nogatem deltę zwaną Żuławami Wiślanymi, poniżej Gdańskiej Głowy uchodzi kilkoma ramionami do Zatoki Gdańskiej i Zalewu Wiślanego. Odcinek od Cypla Mątowskiego do Gdańskiej Głowy nosi nazwę Leniwka. Ramionami ujściowymi (poza Nogatem) są obecnie: Wisła Martwa (odcinek Leniwki od Płoni Wielkiej do ujścia, nazwa zatwierdzona w 1948), Wisła Śmiała, Przekop Wisły, Szkarpawa (Wisła Elbląska).
Pierwsze informacje podawane już przez autorów rzymskich w I wieku n.e. Informację Klaudiusza Ptolomeusza o ujściu Wisły naprzeciw Skandynawii z II wieku n.e. i jedno z trzech jej ujść wymienionych przez Jordanesa w połowie VI wieku można odnosić do ujścia na północ od Gdańska (bez dokładnej lokalizacji). Dokładniejsze informacje o hydrografii dolnej Wisły pochodzą z XIII–XIV wieku. Początkowy odcinek Wisły Martwej nosił nazwę „nowa woda”, co wskazywałoby, że główny nurt mógł płynąć w tym miejscu inaczej. Innymi prawobrzeżnymi ramionami w rejonie Gdańskiej Głowy były: Gęś, Przemysława (przejściowo uchodziła do Zatoki Gdańskiej koło Mikoszewa) i Wąska (wpływająca do Wisły koło Sobieszewa). Na terenie Gdańska główny nurt płynął prawdopodobnie na południowy-zachód od aktualnego przez obszar obecnych ulic Litewskiej i Krosna. Dzisiejsze koryto główne powstało dopiero w związku z tzw. przełomem Wisły z 1371. Od 1380 nad Wisłą leżało Młode Miasto.
Wytyczenie koryta poniżej Gdańskiej Głowy nastąpiło w wyniku budowy wzdłuż rzeki wałów przeciwpowodziowych. Na Żuławach Gdańskich nastąpiło to około połowy XIV wieku. Odcięto wówczas od Wisły jej lewobrzeżne dopływy, między innymi Kanał Śledziowy (obecnie wypływający z okolic Długiego Pola, w górnym biegu sztuczny, w dolnym naturalny ciek wodny) i Kanał Wielki, zwany też Wysokim (obecnie wypływający między Trzciniskami a Wiślinką, uchodzący do Motławy, częściowo naturalny i częściowo sztuczny ciek wodny). Wewnątrz wału przeciwpowodziowego znalazła się tylko Rozwójka. W 2. połowie XIV wieku na Starej Mierzei Wewnętrznej (do 1945 nazwa najwcześniej zasiedlonego obszaru Mierzei Wiślanej na wschód od obecnego Przekopu Wisły, ze wsiami Drewnica, Mikoszewo, Przemysław i Jantar) oddzielono Gęś, zaś wypłycenie i zanik rzeki Wąskiej były wynikiem usypania wału w poprzek obecnej Wyspy Sobieszewskiej. Koło Stogów, płynącym równolegle do obecnych ulic Jodłowej i Tamka, dopływem Wisły był ciek Bordune (Berdun), zwany też (Wielką, Krakowiecką, Krakowską) Łachą, a ostatnim Warzywód Wielki. Aby zmniejszyć niebezpieczeństwo spiętrzenia lodu i wody koło Trzcianisk (przed 1643) i Sobieszewa (1597–1598), dokonano przekopów, skracając koryto Wisły.
W XIX wieku doszło do zasadniczych zmian w hydrografii poniżej Gdańskiej Głowy. W nocy z 31 stycznia na 1 lutego 1840 w wyniku zatoru lodowego koło wsi Górka ( Górki Wschodnie, Górki Zachodnie) Wisła przerwała wydmy i utworzyła nowe ujście do morza, zwane Śmiałą Wisłą (propozycję nowej nazwy wysunął polski poeta Wincenty Pol, zob. Izba Pamięci Wincentego Pola). 31 III 1895 uruchomiono sztuczny przekop pod Świbnem, którym skierowano wody oraz rumowisko z całego dorzecza Wisły do Zatoki Gdańskiej. Jednocześnie odcięto Wisłę Martwą od głównego koryta koło Gdańskiej Głowy, a połączono śluzą koło Przegaliny. Zmiany te poprawiły bezpieczeństwo Gdańska (zmniejszając możliwość docierania do miasta fali powodziowej i tworzenia się zatorów lodowych) oraz warunki w porcie. Miejsce ujścia Wisły na północ od Gdańska było zmienne. Pozostałością po jednym mogło być jezioro Zaspa, drugim – bezimienne jezioro na prawym brzegu Wisły, przy brzegu morskim, notowane w 1359 i jeszcze w 1733 (na północ od twierdzy Wisłoujście). Ujścia te w bliżej nieznanym czasie zostały odcięte od morza przez przesuwające się wydmy.
Od wczesnego średniowiecza główne ujście znajdowało się na wysokości obecnej przystani Żeglugi Gdańskiej, przy ul. Sucharskiego (między obecnym nabrzeżem Obrońców Westerplatte a nabrzeżem Mew). Ze względu na stałe zapiaszczanie ujścia, wejście z redy do Wisły było niebezpieczne. Już w latach 1220–1227, w razie trudności z wpłynięciem do ujścia Wisły z powodu mielizn, przyrzeczono pomoc kupcom lubeckim. Zapewne od XIV wieku corocznie wyznaczano i znakowano tor wodny (głębię). Zapiaszczanie ujścia Wisły od strony zachodniej spowodowało w XVII wieku powstanie ławicy piaskowej o charakterze lądu stałego, Westerplatte, i skierowanego na zachód nowego, obecnego koryta i ujścia rzeki. Po pracach hydrotechnicznych w okresie 1716–1724 głębia zachodnia, zwana Nowym Torem Wodnym (Neufahrwasser), zaczęła pełnić funkcję głównego toru wodnego. Na wschód od głębi północnej powstała płyta wschodnia (Osterplatte), która w XVIII wieku przez ławicę piaskową została połączona z płytą zachodnią (z Westerplatte). Spowodowało to zamknięcie w 1845 wypłyconej głębi północnej (w 1774 jeszcze o głębokości 1,15–1,45 m) i ostatecznie jej zasypanie w 1847. Powstał w ten sposób półwysep Westerplatte. Przy poszerzonym torze zachodnim (obecnie nosi nazwę Kanał Portowy) w XIX wieku powstał Nowy Port.
