BASZTY

Z Encyklopedia Gdańska
(Różnice między wersjami)
Skocz do: nawigacji, wyszukiwania
 
(Nie pokazano 36 wersji utworzonych przez 7 użytkowników)
Linia 1: Linia 1:
 
{{paper}}
 
{{paper}}
−
[[File:Baszty Dominikańska (na pierwszym planie) i Jacek, 1894.JPG|thumb|Baszty Dominikańska (na pierwszym planie) i Jacek, 1894]][[File:Baszta Wielka Stągiew na Wyspie Spichrzów .JPG|thumb|Baszta Wielka Stągiew na Wyspie Spichrzów ]][[File:Baszta Kotwiczników, widok od strony Motławy, 1926 .JPG|thumb|Baszta Kotwiczników, widok od strony Motławy, 1926 ]]'''BASZTY.''' W linii q murów obronnych q Głównego Miasta Gdańska, powstających od roku 1343, w końcu XV wieku istniało co najmniej 25 baszt. We wznoszonych od 2. połowy XV wieku q fortyfikacjach q Starego Miasta Gdańska i q Starego Przedmieścia było ich, odpowiednio, nie więcej niż 12 i około 5. Początkowo budowane jako prostokątne występy w murze, wysunięte 3 ścianami przed jego linię na 1,5–4 m; długość rzutu wynosiła 9–16 m. Od wewnątrz (po stronie miasta) nie wszystkie zostały zabudowane ścianami (np. Latarniana, q Narożna). Wysokość była równa lub niewiele wyższa niż sąsiednich odcinków muru i prawdopodobnie, tak jak mury, baszty zwieńczono blankami. Wedle (niezrealizowanych) planów wzniesienia w roku 1384 baszty przy klasztorze q dominikanów 3 ściany wysunięte przed futrynę muru miały mieć grubość 10 cegieł każda, czwarta ściana, od strony miasta, grubość 7 cegieł. Z pierwszego okresu pochodzą dolne części 4 baszt zachowanych obecnie: Browarnej, Narożnej, Latarnianej i Na Podmurzu. Zapewne jeszcze w 3. ćwierci XIV wieku, wraz z budową muru niskiego Głównego Miasta, rozpoczęto ich podwyższanie i nakrywanie dachami. Od końca XV wieku niektóre po raz kolejny przebudowano (Narożna, Kurkowa), część wybudowano na nowo (q Jacek i q Słomiana), zaopatrując w ścięte narożniki pozwalające zwiększyć zasięg ostrzału przedpola. Od strony miasta zamknięte już były ścianą ozdabianą – układaną najczęściej w romby – mocno wypaloną cegłą, tzw. zendrówką (Latarniana, Jacek, Słomiana), lub ostrołukowo zakończonymi wnękami (Narożna). Powstające od poł. XV wieku miały formę walca, niekiedy ściętego (q Łabędź, Dominikańska, q Biała, q Pod Zrębem, Pod Ciemną Gwiazdą), nakryte były stożkowatymi dachami ceramicznymi. Dostosowano je do broni palnej, a nawet lekkich dział, wymieniając niekiedy drewniane stropy ostatnich kondygnacji na sklepienia ceglane (Pod Zrębem). Aby zwiększyć potencjał obronny, w górnych kondygnacjach umieszczano również szkieletowe ganki, zwane machikułami (Jacek, Pod Zrębem, św. Bartłomieja). <br / ><br / > Od 2. połowy XVI wieku, w efekcie rozbudowywania fortyfikacji nowożytnych, straciły charakter obronny. Część z nich, głównie na Starym Mieście (Kandelera, św. Bartłomieja) i Starym Przedmieściu (Kocia), rozebrano, część adaptowano na magazyny prochowe (np. Pod Ciemną Gwiazdą, Nowa). Na Głównym Mieście zachowały się prawie w całości (w XVII wieku rozebrano jedynie Łazienną i Podkołodziejską oraz 3 baszty Podgarbarskie), adaptowane do innych funkcji lub obudowywane domami. Niektóre wykorzystywano jako budynki mieszkalne (np. Schultza, Browarna, Latarniana), inne jako magazyny (np. Narożna, Słomiana). Dzięki temu większość baszt Głównego Miasta przetrwała do 2. połowy XIX wieku. Na skutek rozwoju zabudowy miejskiej i komunikacji rozebrane zostały w całości lub częściowo baszty Schultza, Klasztorna, Mała, Dominikańska, Kurkowa, Studzienna. Spośród nielicznych zachowanych jeszcze na Starym Mieście i Starym Przedmieściu zlikwidowano wówczas: Pod Ciemną Gwiazdą i Nową. W roku 1945 większość ocalała, grube mury zewnętrzne oparły się pożarom, uległy im jednak dachy i wnętrza. Zniszczenie zabudowy mieszkalnej wokół nich spowodowało, że część baszt pojawiła się na nowo w krajobrazie miasta (Słomiana, Łabędź). Zachowało się 12 baszt: Łabędź, Jacek, Na Podmurzu, Kotwiczników, Latarniana, Słomiana, Studzienna, Narożna, Schultza, Browarna, Biała i w ruinie (od początku lat 80. XX wieku) Pod Zrębem, stanowiąc bardzo ciekawy zabytek średniowiecznej sztuki obronnej. {{author: GS}}
+
[[File:Plac_Dominikański_z_Basztą_Dominikańską,_tle_kościół_św._Katarzyny,_anonim,_około1880.jpg|thumb|Plac Dominikański z Basztą Dominikańską, w tle kościół<br />św. Katarzyny, około 1880]]
−
{|  
+
[[File:Baszty Dominikańska (na pierwszym planie) i Jacek, 1894.JPG|thumb|Baszty Dominikańska (na pierwszym planie) i Jacek, 1894]]
−
! ead |
+
[[File:Baszta Kotwiczników, widok od strony Motławy, 1926.JPG|thumb|Baszta Kotwiczników, widok od strony Motławy, 1926 ]]
 +
[[File: Baszta_Studzienna.jpg |thumb| [[BASZTA SŁOMIANA | Słomiana]] i zrekonstruowana częściowo Baszta Studzienna (po prawej), lata 50. XX wieku]]
 +
[[File: Baszty.jpg |thumb| Od lewej: baszta Na Podmurzu, baszta Bramy Szerokiej, baszta Latarniana, lata 50. XX wieku]]
 +
[[File:Baszta Wielka Stągiew na Wyspie Spichrzów.JPG|thumb|Baszta Wielka Stągiew na Wyspie Spichrzów ]]
 +
[[File: Baszta_Latarniana.JPG |thumb| Baszta latarniana, widok od strony miasta, 2021]]
 +
'''BASZTY.''' W linii [[MURY OBRONNE | murów obronnych]] [[GŁÓWNE MIASTO | Głównego Miasta Gdańska]], powstających od 1343, w końcu XV wieku istniało co najmniej 25 baszt. We wznoszonych od 2. połowy XV wieku [[FORTYFIKACJE | fortyfikacjach]] [[STARE MIASTO | Starego Miasta Gdańska]] i [[STARE PRZEDMIEŚCIE | Starego Przedmieścia]] było ich, odpowiednio, nie więcej niż 12 i około pięciu. Początkowo budowane jako prostokątne występy w murze, wysunięte trzema ścianami przed jego linię na 1,5–4 m; długość rzutu wynosiła 9–16 m. Od wewnątrz (po stronie miasta) nie wszystkie zostały zabudowane ścianami (np. Latarniana, [[BASZTA NAROŻNA | Narożna]]). Wysokość była równa lub niewiele wyższa niż sąsiednich odcinków muru i prawdopodobnie, tak jak mury, baszty zwieńczono blankami. Wedle (niezrealizowanych) planów wzniesienia w 1384 baszty przy klasztorze [[DOMINIKANIE | dominikanów]] trzy ściany wysunięte przed futrynę muru miały mieć grubość 10 cegieł każda, czwarta ściana, od strony miasta, grubość siedmiu cegieł. Z pierwszego okresu pochodzą dolne części czterech baszt zachowanych obecnie: [[BASZTA BROWARNA | Browarnej]], Narożnej, Latarnianej i Na Podmurzu. Zapewne jeszcze w 3. ćwierci XIV wieku, wraz z budową muru niskiego Głównego Miasta, rozpoczęto ich podwyższanie i nakrywanie dachami.<br /><br />
 +
Od końca XV wieku niektóre po raz kolejny przebudowano (Narożna, Kurkowa), część wybudowano na nowo ([[BASZTA JACEK | Jacek]] i [[BASZTA SŁOMIANA | Słomiana]]), zaopatrując w ścięte narożniki pozwalające zwiększyć zasięg ostrzału przedpola. Od strony miasta zamknięte już były ścianą ozdabianą – układaną najczęściej w romby – mocno wypaloną cegłą, tzw. zendrówką (Latarniana, Jacek, Słomiana), lub ostrołukowo zakończonymi wnękami (Narożna). Powstające od połowy XV wieku miały formę walca, niekiedy ściętego ([[BASZTA ŁABĘDŹ | Łabędź]], Dominikańska, [[BASZTA BIAŁA | Biała]], [[BASZTA POD ZRĘBEM | Pod Zrębem]], Pod Ciemną Gwiazdą), nakryte były stożkowatymi dachami ceramicznymi. Dostosowano je do broni palnej, a nawet lekkich dział, wymieniając niekiedy drewniane stropy ostatnich kondygnacji na sklepienia ceglane (Pod Zrębem). Aby zwiększyć potencjał obronny, w górnych kondygnacjach umieszczano również szkieletowe ganki, zwane machikułami (Jacek, Pod Zrębem, św. Bartłomieja). <br /><br />  
 +
Od 2. połowy XVI wieku, w efekcie rozbudowywania fortyfikacji nowożytnych, straciły charakter obronny. Część z nich, głównie na Starym Mieście (Kandelera, św. Bartłomieja) i Starym Przedmieściu (Kocia), rozebrano, część adaptowano na magazyny prochowe (np. Pod Ciemną Gwiazdą, Nowa). Na Głównym Mieście zachowały się prawie w całości (w XVII wieku rozebrano jedynie Łazienną i Podkołodziejską oraz 3 baszty Podgarbarskie), adaptowane do innych funkcji lub obudowywane domami. Niektóre wykorzystywano jako budynki mieszkalne (np. Schultza, Browarna, Latarniana), inne jako magazyny (np. Narożna, Słomiana). Dzięki temu większość baszt Głównego Miasta przetrwała do 2. połowy XIX wieku. Na skutek rozwoju zabudowy miejskiej i komunikacji rozebrane zostały w całości lub częściowo baszty Schultza, Klasztorna, Mała, Dominikańska, Kurkowa, Studzienna. Spośród nielicznych zachowanych jeszcze na Starym Mieście i Starym Przedmieściu zlikwidowano wówczas: Pod Ciemną Gwiazdą i Nową.<br /><br />
 +
W roku 1945 większość ocalała, grube mury zewnętrzne oparły się pożarom, uległy im jednak dachy i wnętrza. Zniszczenie zabudowy mieszkalnej wokół nich spowodowało, że część baszt pojawiła się na nowo w krajobrazie miasta (Słomiana, Łabędź). Zachowało się 12 baszt: Łabędź, Jacek, Na Podmurzu, Kotwiczników, Latarniana, Słomiana, Studzienna, Narożna, Schultza, Browarna, Biała i w ruinie (od początku lat 80. XX wieku) Pod Zrębem, stanowiąc bardzo ciekawy zabytek średniowiecznej sztuki obronnej. {{author: GS}} <br /><br />
 +
{| class="tableGda"
 
|-  
 
|-  
−
| class="szare-mniej" colspan="5" | Baszty
+
|+ Baszty
 
|-  
 
|-  
−
| class="czerwone-tytu-y" | Nazwa
+
! style="width: 210px" | Nazwa
−
| class="czerwone-tytu-y" | Data powstania
+
! style="width: 200px" | Data powstania
−
| class="czerwone-tytu-y" | Forma
+
! style="width: 150px" | Forma
−
| class="czerwone-tytu-y" | Lokalizacja
+
! Lokalizacja
−
| class="czerwone-tytu-y" | Uwagi
+
! Uwagi
 
|-  
 
|-  
−
| class="szare-mniej" colspan="5" | Główne Miasto
+
| class="tytulKol" colspan="5" | Główne Miasto
 
|-  
 
|-  
−
| Browarna*
+
| style="vertical-align:top" | '''Browarna'''*
−
| poł. XIV w.
+
| style="vertical-align:top" | połowa XIV wieku
−
| prostokątna
+
| style="vertical-align:top" | prostokątna
−
| w płd. ciągu muru wysokiego
+
| style="vertical-align:top" | w południowym ciągu muru wysokiego
−
| odbudowana od podstaw, ob. w zespole Dworu Miejskiego – Dom Harcerza  
+
| style="vertical-align:top" | odbudowana od podstaw, obecnie w zespole Dworu Miejskiego – Dom Harcerza  
 
|-  
 
|-  
−
| Dominikańska (do ok. 1741 Kiek in de Kök – „Patrz do Kuchni”, następnie Mönchenturm, w XIX w. Blumentopf – „Donica”)
+
| style="vertical-align:top" | Dominikańska <br /> (do około 1741 Kiek in de Kök – „Patrz do Kuchni”, następnie Mönchenturm, w XIX wieku Blumentopf – „Donica”)
−
| 2. poł. XV w.
+
| style="vertical-align:top" | 2. połowa XV wieku
−
| okrągła  
+
| style="vertical-align:top" | okrągła  
−
| w płn. ciągu muru wysokiego  
+
| style="vertical-align:top" | w północnym ciągu muru wysokiego  
−
| rozebrana 1897; pol. nazwa ahistoryczna, stworzona po 1945  
+
| style="vertical-align:top" | rozebrana w 1897; polska nazwa ahistoryczna, stworzona po 1945  
 
|-  
 
|-  
−
| Jacek (od ok. 1741 Kiek in de Kök – „Patrz do Kuchni”)
+
| style="vertical-align:top" | '''Jacek''' <br /> (od około 1741 Kiek in de Kök – „Patrz do Kuchni”)
−
| koniec XIV w. (po 1384) / pocz. XV w.
+
| style="vertical-align:top" | koniec XIV wieku (po 1384) / początek XV wieku
−
| ośmiokątna  
+
| style="vertical-align:top" | ośmiokątna  
−
| na styku płn. i zach. ciągu muru wysokiego  
+
| style="vertical-align:top" | na styku północnego i zachodniego ciągu muru wysokiego  
−
| pol. nazwa ahistoryczna, stworzona po 1945
+
| style="vertical-align:top" | polska nazwa ahistoryczna, stworzona po 1945
 
|-  
 
|-  
−
| Katowska (Häkerturm)
+
| style="vertical-align:top" | Katowska <br /> (Häkerturm)
−
| poł. XIV w.
+
| style="vertical-align:top" | połowa XIV wieku
−
| prostokątna
+
| style="vertical-align:top" | prostokątna
−
| w płn. ciągu muru wysokiego
+
| style="vertical-align:top" | w północnym ciągu muru wysokiego
 
|  
 
|  
 
|-  
 
|-  
−
| Klasztorna (Klosterturm)
+
| style="vertical-align:top" | Klasztorna <br /> (Klosterturm)
−
| 1384–1389
+
| style="vertical-align:top" | 1384–1389
−
| kwadratowa
+
| style="vertical-align:top" | kwadratowa
−
| w płn. ciągu muru wysokiego  
+
| style="vertical-align:top" | w północnym ciągu muru wysokiego  
−
| pełniła także funkcję danskera (ubikacji) klasztoru dominikanów, rozebrana 1848
+
| style="vertical-align:top" | pełniła także funkcję danskera (ubikacji) klasztoru dominikanów, rozebrana w 1848
 
|-  
 
|-  
−
| Kotwiczników (Ankerschmiedeturm)
+
| style="vertical-align:top" | '''Kotwiczników''' <br /> (Ankerschmiedeturm)
−
| pocz. XV w.
+
| style="vertical-align:top" | początek XV wieku
−
| kwadratowa
+
| style="vertical-align:top" | kwadratowa
−
| w płd.-wsch. narożniku muru wysokiego
+
| style="vertical-align:top" | w południowo-wschodnim narożniku muru wysokiego
−
| Brama Kotwiczników
+
| style="vertical-align:top" | [[BRAMA KOTWICZNIKÓW | Brama Kotwiczników]]
 
|-  
 
|-  
−
| Kurkowa
+
| style="vertical-align:top" | Kurkowa
−
| poł. XIV w.
+
| style="vertical-align:top" | połowa XIV wieku
−
| prostokątna ze ściętymi narożnikami
+
| style="vertical-align:top" | prostokątna ze ściętymi narożnikami
−
| w zach. ciągu muru wysokiego
+
| style="vertical-align:top" | w zachodnim ciągu muru wysokiego
−
| rozebrana 1902, relikty zachowane w murze przy Dworze Bractwa św. Jerzego
+
| style="vertical-align:top" | rozebrana w 1902, relikty zachowane w murze przy [[DWÓR BRACTWA ŚW. JERZEGO | Dworze Bractwa św. Jerzego]]
 
|-  
 
|-  
−
| Latarniana (Wehrturm in der Laternengasse)
+
| style="vertical-align:top" | '''Latarniana''' <br /> (Wehrturm in der Laternengasse)
−
| poł. XIV w.
+
| style="vertical-align:top" | połowa XIV wieku
−
| prostokątna
+
| style="vertical-align:top" | prostokątna
−
| w zach. ciągu muru wysokiego  
+
| style="vertical-align:top" | w zachodnim ciągu muru wysokiego  
−
| pol. nazwa ahistoryczna, stworzona po 1945; zachowana w ruinie, pierwotna forma bez ściany od strony miasta, przewidziana do odbudowy jako ekspozycja śrdw.  fortyfikacji miejskich
+
| style="vertical-align:top" | polska nazwa ahistoryczna, stworzona po 1945; zachowana w ruinie, pierwotna forma bez ściany od strony miasta, przewidziana do odbudowy jako ekspozycja średniowiecznych [[FORTYFIKACJE | fortyfikacji miejskich]]
 
|-  
 
|-  
−
| Łabędź (Schwanturm)
+
| style="vertical-align:top" | Łabędź <br /> (Schwanturm)
−
| pocz. XV w. / 3. ćwierć XV w. / pocz. XVI w.
+
| style="vertical-align:top" | początek XV wieku / 3. ćwierć XV wieku / początek XVI wieku
−
| okrągła ze ściętą ścianą od strony miasta
+
| style="vertical-align:top" | okrągła ze ściętą ścianą od strony miasta
−
| na wsch. zakończeniu płn. ciągu muru wysokiego
+
| style="vertical-align:top" | na wschodnim zakończeniu północnego ciągu muru wysokiego
−
| pierwotnie baszta podzamcza, nazywana Rybacką (Fischturm)
+
| style="vertical-align:top" | pierwotnie baszta podzamcza, nazywana Rybacką (Fischturm)
 
|-  
 
|-  
−
| Łazienna
+
| style="vertical-align:top" | Łazienna
−
| poł. XIV w.
+
| style="vertical-align:top" | połowa XIV wieku
 
|  
 
|  
−
| w zach. ciągu muru wysokiego
+
| style="vertical-align:top" | w zachodnim ciągu muru wysokiego
−
| zburzona w pocz. XVII w. w związku z budową Wielkiej Zbrojowni
+
| style="vertical-align:top" | zburzona w początkach XVII wieku w związku z budową [[WIELKA ZBROJOWNIA | Wielkiej Zbrojowni]]
 
|-  
 
|-  
−
| Mała
+
| style="vertical-align:top" | Mała
−
| 2. poł. XV w.
+
| style="vertical-align:top" | 2. połowa XV wieku
−
| okrągła, ścięta od strony muru wysokiego  
+
| style="vertical-align:top" | okrągła, ścięta od strony muru wysokiego  
−
| na styku płd. i zach. ciągu muru niskiego, przed Basztą Narożną
+
| style="vertical-align:top" | na styku południowego i zachodniego ciągu muru niskiego, przed Basztą Narożną
−
| rozebrana 1886, jej rzut powtarza taras w płd.-wsch. narożniku Dworu Miejskiego
+
| style="vertical-align:top" | rozebrana w 1886, jej rzut powtarza taras w południowo-zachodnim narożniku Dworu Miejskiego
 
|-  
 
|-  
−
| Narożna (Eckturm am Stadthof)
+
| style="vertical-align:top" | '''Narożna''' <br /> (Eckturm am Stadthof)
−
| 1343 / poł. XIV w.
+
| style="vertical-align:top" | 1343 / połowa XIV wieku
−
| prostokątna ze ściętymi narożnikami
+
| style="vertical-align:top" | prostokątna ze ściętymi narożnikami
−
| na styku płd. i zach. ciągu muru wysokiego
+
| style="vertical-align:top" | na styku południowego i zachodniego ciągu muru wysokiego
 
|  
 
|  
 
|-  
 
|-  
−
| Na Podmurzu
+
| style="vertical-align:top" | '''Na Podmurzu'''
−
| poł. XIV w. / pocz. XV w.
+
| style="vertical-align:top" | połowa XIV wieku / początek XV wieku
−
| prostokątna
+
| style="vertical-align:top" | prostokątna
−
| w zach. ciągu muru wysokiego
+
| style="vertical-align:top" | w zachodnim ciągu muru wysokiego
−
| w pocz. XV w. otrzymała przybudówkę ze ściętym narożnikiem od strony Bramy Szerokiej
+
| style="vertical-align:top" | w początkach XV wieku otrzymała przybudówkę ze ściętym narożnikiem od strony [[BRAMA SZEROKA | Bramy Szerokiej]]
 
|-  
 
|-  
−
| Na Zamurzu
+
| style="vertical-align:top" | Na Zamurzu
−
| poł. XIV w.
+
| style="vertical-align:top" | połowa XIV wieku
−
| prostokątna
+
| style="vertical-align:top" | prostokątna
−
| w płd. ciągu muru wysokiego
+
| style="vertical-align:top" | w południowym ciągu muru wysokiego
−
| na zach. od Bramy na Zbytkach
+
| style="vertical-align:top" | na zachód od Bramy na Zbytkach
 
|-  
 
|-  
−
| Podkołodziejska
+
| style="vertical-align:top" | Podkołodziejska
−
| poł. XIV w.
+
| style="vertical-align:top" | połowa XIV wieku
 
|  
 
|  
−
| w zach. ciągu muru wysokiego
+
| style="vertical-align:top" | w zachodnim ciągu muru wysokiego
−
| rozebrana 1636 w związku z budową Starej Apteki
+
| style="vertical-align:top" | rozebrana w 1636 w związku z budową Starej Apteki
 
|-  
 
|-  
−
| Przy Podgarbarach
+
| style="vertical-align:top" | Przy Podgarbarach
−
| poł. XIV w.
+
| style="vertical-align:top" | połowa XIV wieku
 
|  
 
|  
−
| w zach. ciągu muru wysokiego, na płd. od Bramy Złotej
+
| style="vertical-align:top" | w zachodnim ciągu muru wysokiego, na południe od [[BRAMA ZŁOTA | Bramy Złotej]]
−
| na tym odcinku muru znajdowały się 3 baszty, które przestały istnieć w 1. poł. XVII w.
+
| style="vertical-align:top" | na tym odcinku muru znajdowały się 3 baszty, które przestały istnieć w 1. połowie XVII wieku
 
|-  
 
|-  
−
| przy ul. Służebnej
+
| style="vertical-align:top" | przy ul. Służebnej
−
| poł. XIV w.
+
| style="vertical-align:top" | połowa XIV wieku
 
|  
 
|  
−
| w płd. ciągu muru wysokiego
+
| style="vertical-align:top" | w południowym ciągu muru wysokiego
−
| hipotetyczne 2 baszty przy ul. Służebnej
+
| style="vertical-align:top" | hipotetyczne 2 baszty przy ul. Służebnej
 
|-  
 
|-  
−
| przy ul. Za Murami
+
| style="vertical-align:top" | przy ul. Za Murami
−
| poł. XIV w.
+
| style="vertical-align:top" | połowa XIV wieku
 
|  
 
|  
−
| w płd. ciągu muru wysokiego
+
| style="vertical-align:top" | w południowym ciągu muru wysokiego
−
| hipotetyczne 2 baszty przy ul. Za Murami
+
| style="vertical-align:top" | hipotetyczne 2 baszty przy ul. Za Murami
 
|-  
 
|-  
−
| tzw. Johanna Carla Schultza  
+
| style="vertical-align:top" | tzw. '''Johanna Carla Schultza'''
−
| poł. XIV w.
+
| style="vertical-align:top" | połowa XIV wieku
−
| prostokątna
+
| style="vertical-align:top" | prostokątna
−
| w płd. ciągu muru wysokiego
+
| style="vertical-align:top" | w południowym ciągu muru wysokiego
−
| odbudowana od podstaw, ob. w zespole Dworu Miejskiego – Dom Harcerza  
+
| style="vertical-align:top" | odbudowana od podstaw, obecnie w zespole Dworu Miejskiego – Dom Harcerza  
 
|-  
 
|-  
−
| Słomiana (Strohturm)
+
| style="vertical-align:top" | '''Słomiana''' <br /> (Strohturm)
−
| koniec XIV / pocz. XV w.
+
| style="vertical-align:top" | koniec XIV / początek XV wieku
−
| ośmiokątna
+
| style="vertical-align:top" | ośmiokątna
−
| w zach. ciągu muru wysokiego
+
| style="vertical-align:top" | w zachodnim ciągu muru wysokiego
 
|  
 
|  
 
|-  
 
|-  
−
| Studzienna
+
| style="vertical-align:top" | '''Studzienna'''
−
| koniec XIV w.
+
| style="vertical-align:top" | koniec XIV wieku
−
| prostokątna
+
| style="vertical-align:top" | prostokątna
−
| w zach. ciągu muru wysokiego
+
| style="vertical-align:top" | w zachodnim ciągu muru wysokiego
−
| rozebrana w 1902, częściowo odtworzona w latach 50. XX w.; w przyziemiu odkryto studnię – stąd ahistoryczna pol. nazwa
+
| style="vertical-align:top" | rozebrana w 1902, częściowo odtworzona w latach 50. XX wieku; w przyziemiu odkryto studnię – stąd ahistoryczna polska nazwa
 
|-  
 
|-  
−
| class="szare-mniej" colspan="5" | Stare Miasto
+
| class="tytulKol" colspan="5" | Stare Miasto
 
|-  
 
|-  
−
| Kandelera (Kandelersturm)
+
| style="vertical-align:top" | Kandelera <br /> (Kandelersturm)
−
| 1483
+
| style="vertical-align:top" | 1483
−
| okrągła  
+
| style="vertical-align:top" | okrągła  
−
| w zach. ciągu muru  
+
| style="vertical-align:top" | w zachodnim ciągu muru  
−
| zwieńczona machikułami, rozebrana w 2. ćwierci XVI w.
+
| style="vertical-align:top" | zwieńczona machikułami, rozebrana w 2. ćwierci XVI wieku
 
|-  
 
|-  
−
| Nad Rowem
+
| style="vertical-align:top" | Nad Rowem
−
| 3. ćwierć XV w. (?)
+
| style="vertical-align:top" | 3. ćwierć XV wieku (?)
−
| okrągła  
+
| style="vertical-align:top" | okrągła  
−
| w płn.-zach. ciągu muru
+
| style="vertical-align:top" | w północno-zachodnim ciągu muru
−
| 2 baszty między bramami św. Elżbiety i Bożego Ciała, pol. nazwa ahistoryczna
+
| style="vertical-align:top" | 2 baszty między bramami św. Elżbiety i Bożego Ciała, polska nazwa ahistoryczna
 
|-  
 
|-  
−
| Pod Ciemną Gwiazdą (Turm Finsterstern)
+
| style="vertical-align:top" | Pod Ciemną Gwiazdą <br /> (Turm Finsterstern)
−
| 3. ćwierć XV w.
+
| style="vertical-align:top" | 3. ćwierć XV wieku
−
| okrągła ze ściętą ścianą od strony miasta
+
| style="vertical-align:top" | okrągła ze ściętą ścianą od strony miasta
−
| w płn.-wsch. narożniku muru
+
| style="vertical-align:top" | w północno-wschodnim narożniku muru
−
| w większości rozebrana 1625–1626, ostatecznie pod koniec XIX w.
+
| style="vertical-align:top" | w większości rozebrana w latach 1625–1626, ostatecznie pod koniec XIX wieku
 
|-  
 
|-  
−
| Pośrednia (Mittelturm)
+
| style="vertical-align:top" | Pośrednia <br /> (Mittelturm)
−
| 3. ćwierć XV w.
+
| style="vertical-align:top" | 3. ćwierć XV wieku
−
| okrągła
+
| style="vertical-align:top" | okrągła
−
| w zach. ciągu muru  
+
| style="vertical-align:top" | w zachodnim ciągu muru  
−
| zwieńczona machikułami, rozebrana w 2. ćwierci XVI w.
+
| style="vertical-align:top" | zwieńczona machikułami, rozebrana w 2. ćwierci XVI wieku
 
|-  
 
|-  
−
| Półksiężyc Targu Węglowego (Halbmond)
+
| style="vertical-align:top" | Półksiężyc Targu Węglowego <br /> (Halbmond)
−
| 3. ćwierć XV w. (?)
+
| style="vertical-align:top" | 3. ćwierć XV wieku (?)
−
| okrągła  
+
| style="vertical-align:top" | okrągła  
−
| na styku z zach. fosą Głównego Miasta
+
| style="vertical-align:top" | na styku z zachodnią fosą [[GŁÓWNE MIASTO | Głównego Miasta]]
−
| forma zbliżona do Baszty Dominikańskiej, rozebrany ok. 1636–1639
+
| style="vertical-align:top" | forma zbliżona do Baszty Dominikańskiej, rozebrany około 1636–1639
 
|-  
 
|-  
−
| Prochowa
+
| style="vertical-align:top" | Prochowa
−
| 1. poł. XIV w. (?) / poł. XV w.
+
| style="vertical-align:top" | 1. połowa XIV wieku (?) / połowa XV wieku
−
| kwadratowa
+
| style="vertical-align:top" | kwadratowa
 
|  
 
|  
−
| wybudowana jako baszta podzamcza płn.
+
| style="vertical-align:top" | wybudowana jako baszta podzamcza północnego
 
|-  
 
|-  
−
| przy Targu Drzewnym
+
| style="vertical-align:top" | przy Targu Drzewnym
−
| 3. ćwierć XV w. (?)
+
| style="vertical-align:top" | 3. ćwierć XV wieku (?)
 
|  
 
|  
−
| w zach. ciągu muru  
+
| style="vertical-align:top" | w zachodnim ciągu muru  
−
| nienazwana, najprawdopodobniej prostokątna baszta między Półksiężycem Targu Węglowego a Bramą Drzewną
+
| style="vertical-align:top" | nienazwana, najprawdopodobniej prostokątna baszta między Półksiężycem Targu Węglowego a Bramą Drzewną
 
|-  
 
|-  
−
| św. Bartłomieja
+
| style="vertical-align:top" | św. Bartłomieja
−
| 3. ćwierć XV w.
+
| style="vertical-align:top" | 3. ćwierć XV wieku
−
| okrągła
+
| style="vertical-align:top" | okrągła
−
| w płn. ciągu muru
+
| style="vertical-align:top" | w północnym ciągu muru
−
| zwieńczona machikułami, rozebrana 1628
+
| style="vertical-align:top" | zwieńczona machikułami, rozebrana w 1628
 
|-  
 
|-  
−
| św. Jakuba
+
| style="vertical-align:top" | św. Jakuba
−
| 3. ćwierć XV w.
+
| style="vertical-align:top" | 3. ćwierć XV wieku
−
| okrągła
+
| style="vertical-align:top" | okrągła
−
| w płn. ciągu muru
+
| style="vertical-align:top" | w północnym ciągu muru
−
| być może nigdy nieukończona, rozebrana 1628
+
| style="vertical-align:top" | być może nigdy nieukończona, rozebrana w 1628
 
|-  
 
|-  
−
| class="szare-mniej" colspan="5" | Stare Przedmieście
+
| class="tytulKol" colspan="5" | Stare Przedmieście
 
|-  
 
|-  
−
| Biała (Weißer Turm)
+
| style="vertical-align:top" | '''Biała''' <br /> (Weißer Turm)
−
| 1460–1461
+
| style="vertical-align:top" | 1460–1461
−
| okrągła ze ściętą ścianą od strony miasta
+
| style="vertical-align:top" | okrągła ze ściętą ścianą od strony miasta
−
| w płd. ciągu murów  
+
| style="vertical-align:top" | w południowym ciągu murów  
−
| przy Bramie Nowej
+
| style="vertical-align:top" | przy Bramie Nowej
 
|-  
 
|-  
−
| Kocia
+
| style="vertical-align:top" | Kocia
−
| 3. ćwierć XV w.
+
| style="vertical-align:top" | 3. ćwierć XV wieku
 
|  
 
|  
−
| w zach. ciągu murów
+
| style="vertical-align:top" | w zachodnim ciągu murów
 
|  
 
|  
 
|-  
 
|-  
−
| Nowa (Neuer Turm)
+
| style="vertical-align:top" | Nowa <br /> (Neuer Turm)
−
| 3. ćwierć XV w.
+
| style="vertical-align:top" | 3. ćwierć XV wieku
−
| okrągła  
+
| style="vertical-align:top" | okrągła  
−
| w płd.-zach. narożniku murów
+
| style="vertical-align:top" | w południowo-zachodnim narożniku murów
−
| zwieńczona machikułami, w pocz. XVII w. zasypana przy budowie bastionu Wijbego, stanowiła jego magazyn prochowy, rozebrana 1895–1897
+
| style="vertical-align:top" | zwieńczona machikułami, w początkach XVII wieku zasypana przy budowie bastionu Wijbego, stanowiła jego magazyn prochowy, rozebrana w latach 1895–1897
 
|-  
 
|-  
−
| Pod Zrębem (Trumpfturm)
+
| style="vertical-align:top" | '''Pod Zrębem''' <br /> (Trumpfturm)
−
| 1487
+
| style="vertical-align:top" | 1487
−
| okrągła ze ściętą ścianą od strony miasta
+
| style="vertical-align:top" | okrągła ze ściętą ścianą od strony miasta
−
| stanowiła wsch. zakończenie płd. ciągu murów
+
| style="vertical-align:top" | stanowiła wschodnie zakończenie południowego ciągu murów
−
| zachowana w ruinie, zawaliła się w 1975–1982
+
| style="vertical-align:top" | zachowana w ruinie, zawaliła się w latach 1975–1982
 +
|-
 +
| class="authorEgTab" | *Tłustym drukiem opisano baszty istniejące. <br /> {{author: GS}}
 
|}
 
|}
−
* Tłustym drukiem opisano baszty istniejące.
+
[[Category: Encyklopedia]] [[Category: Przestrzeń miasta]]
−
{{author:GS }} [[Category: Encyklopedia]]
+

Aktualna wersja na dzień 12:45, 26 sty 2022

Plac Dominikański z Basztą Dominikańską, w tle kościół
św. Katarzyny, około 1880
Baszty Dominikańska (na pierwszym planie) i Jacek, 1894
Baszta Kotwiczników, widok od strony Motławy, 1926
Słomiana i zrekonstruowana częściowo Baszta Studzienna (po prawej), lata 50. XX wieku
Od lewej: baszta Na Podmurzu, baszta Bramy Szerokiej, baszta Latarniana, lata 50. XX wieku
Baszta Wielka Stągiew na Wyspie Spichrzów
Baszta latarniana, widok od strony miasta, 2021

BASZTY. W linii murów obronnych Głównego Miasta Gdańska, powstających od 1343, w końcu XV wieku istniało co najmniej 25 baszt. We wznoszonych od 2. połowy XV wieku fortyfikacjach Starego Miasta Gdańska i Starego Przedmieścia było ich, odpowiednio, nie więcej niż 12 i około pięciu. Początkowo budowane jako prostokątne występy w murze, wysunięte trzema ścianami przed jego linię na 1,5–4 m; długość rzutu wynosiła 9–16 m. Od wewnątrz (po stronie miasta) nie wszystkie zostały zabudowane ścianami (np. Latarniana, Narożna). Wysokość była równa lub niewiele wyższa niż sąsiednich odcinków muru i prawdopodobnie, tak jak mury, baszty zwieńczono blankami. Wedle (niezrealizowanych) planów wzniesienia w 1384 baszty przy klasztorze dominikanów trzy ściany wysunięte przed futrynę muru miały mieć grubość 10 cegieł każda, czwarta ściana, od strony miasta, grubość siedmiu cegieł. Z pierwszego okresu pochodzą dolne części czterech baszt zachowanych obecnie: Browarnej, Narożnej, Latarnianej i Na Podmurzu. Zapewne jeszcze w 3. ćwierci XIV wieku, wraz z budową muru niskiego Głównego Miasta, rozpoczęto ich podwyższanie i nakrywanie dachami.

Od końca XV wieku niektóre po raz kolejny przebudowano (Narożna, Kurkowa), część wybudowano na nowo ( Jacek i Słomiana), zaopatrując w ścięte narożniki pozwalające zwiększyć zasięg ostrzału przedpola. Od strony miasta zamknięte już były ścianą ozdabianą – układaną najczęściej w romby – mocno wypaloną cegłą, tzw. zendrówką (Latarniana, Jacek, Słomiana), lub ostrołukowo zakończonymi wnękami (Narożna). Powstające od połowy XV wieku miały formę walca, niekiedy ściętego ( Łabędź, Dominikańska, Biała, Pod Zrębem, Pod Ciemną Gwiazdą), nakryte były stożkowatymi dachami ceramicznymi. Dostosowano je do broni palnej, a nawet lekkich dział, wymieniając niekiedy drewniane stropy ostatnich kondygnacji na sklepienia ceglane (Pod Zrębem). Aby zwiększyć potencjał obronny, w górnych kondygnacjach umieszczano również szkieletowe ganki, zwane machikułami (Jacek, Pod Zrębem, św. Bartłomieja).

Od 2. połowy XVI wieku, w efekcie rozbudowywania fortyfikacji nowożytnych, straciły charakter obronny. Część z nich, głównie na Starym Mieście (Kandelera, św. Bartłomieja) i Starym Przedmieściu (Kocia), rozebrano, część adaptowano na magazyny prochowe (np. Pod Ciemną Gwiazdą, Nowa). Na Głównym Mieście zachowały się prawie w całości (w XVII wieku rozebrano jedynie Łazienną i Podkołodziejską oraz 3 baszty Podgarbarskie), adaptowane do innych funkcji lub obudowywane domami. Niektóre wykorzystywano jako budynki mieszkalne (np. Schultza, Browarna, Latarniana), inne jako magazyny (np. Narożna, Słomiana). Dzięki temu większość baszt Głównego Miasta przetrwała do 2. połowy XIX wieku. Na skutek rozwoju zabudowy miejskiej i komunikacji rozebrane zostały w całości lub częściowo baszty Schultza, Klasztorna, Mała, Dominikańska, Kurkowa, Studzienna. Spośród nielicznych zachowanych jeszcze na Starym Mieście i Starym Przedmieściu zlikwidowano wówczas: Pod Ciemną Gwiazdą i Nową.

W roku 1945 większość ocalała, grube mury zewnętrzne oparły się pożarom, uległy im jednak dachy i wnętrza. Zniszczenie zabudowy mieszkalnej wokół nich spowodowało, że część baszt pojawiła się na nowo w krajobrazie miasta (Słomiana, Łabędź). Zachowało się 12 baszt: Łabędź, Jacek, Na Podmurzu, Kotwiczników, Latarniana, Słomiana, Studzienna, Narożna, Schultza, Browarna, Biała i w ruinie (od początku lat 80. XX wieku) Pod Zrębem, stanowiąc bardzo ciekawy zabytek średniowiecznej sztuki obronnej. GS

Baszty
Nazwa Data powstania Forma Lokalizacja Uwagi
Główne Miasto
Browarna* połowa XIV wieku prostokątna w południowym ciągu muru wysokiego odbudowana od podstaw, obecnie w zespole Dworu Miejskiego – Dom Harcerza
Dominikańska
(do około 1741 Kiek in de Kök – „Patrz do Kuchni”, następnie Mönchenturm, w XIX wieku Blumentopf – „Donica”) 		2. połowa XV wieku okrągła w północnym ciągu muru wysokiego rozebrana w 1897; polska nazwa ahistoryczna, stworzona po 1945
Jacek
(od około 1741 Kiek in de Kök – „Patrz do Kuchni”) 		koniec XIV wieku (po 1384) / początek XV wieku ośmiokątna na styku północnego i zachodniego ciągu muru wysokiego polska nazwa ahistoryczna, stworzona po 1945
Katowska
(Häkerturm) 		połowa XIV wieku prostokątna w północnym ciągu muru wysokiego
Klasztorna
(Klosterturm) 		1384–1389 kwadratowa w północnym ciągu muru wysokiego pełniła także funkcję danskera (ubikacji) klasztoru dominikanów, rozebrana w 1848
Kotwiczników
(Ankerschmiedeturm) 		początek XV wieku kwadratowa w południowo-wschodnim narożniku muru wysokiego Brama Kotwiczników
Kurkowa połowa XIV wieku prostokątna ze ściętymi narożnikami w zachodnim ciągu muru wysokiego rozebrana w 1902, relikty zachowane w murze przy Dworze Bractwa św. Jerzego
Latarniana
(Wehrturm in der Laternengasse) 		połowa XIV wieku prostokątna w zachodnim ciągu muru wysokiego polska nazwa ahistoryczna, stworzona po 1945; zachowana w ruinie, pierwotna forma bez ściany od strony miasta, przewidziana do odbudowy jako ekspozycja średniowiecznych fortyfikacji miejskich
Łabędź
(Schwanturm) 		początek XV wieku / 3. ćwierć XV wieku / początek XVI wieku okrągła ze ściętą ścianą od strony miasta na wschodnim zakończeniu północnego ciągu muru wysokiego pierwotnie baszta podzamcza, nazywana Rybacką (Fischturm)
Łazienna połowa XIV wieku w zachodnim ciągu muru wysokiego zburzona w początkach XVII wieku w związku z budową Wielkiej Zbrojowni
Mała 2. połowa XV wieku okrągła, ścięta od strony muru wysokiego na styku południowego i zachodniego ciągu muru niskiego, przed Basztą Narożną rozebrana w 1886, jej rzut powtarza taras w południowo-zachodnim narożniku Dworu Miejskiego
Narożna
(Eckturm am Stadthof) 		1343 / połowa XIV wieku prostokątna ze ściętymi narożnikami na styku południowego i zachodniego ciągu muru wysokiego
Na Podmurzu połowa XIV wieku / początek XV wieku prostokątna w zachodnim ciągu muru wysokiego w początkach XV wieku otrzymała przybudówkę ze ściętym narożnikiem od strony Bramy Szerokiej
Na Zamurzu połowa XIV wieku prostokątna w południowym ciągu muru wysokiego na zachód od Bramy na Zbytkach
Podkołodziejska połowa XIV wieku w zachodnim ciągu muru wysokiego rozebrana w 1636 w związku z budową Starej Apteki
Przy Podgarbarach połowa XIV wieku w zachodnim ciągu muru wysokiego, na południe od Bramy Złotej na tym odcinku muru znajdowały się 3 baszty, które przestały istnieć w 1. połowie XVII wieku
przy ul. Służebnej połowa XIV wieku w południowym ciągu muru wysokiego hipotetyczne 2 baszty przy ul. Służebnej
przy ul. Za Murami połowa XIV wieku w południowym ciągu muru wysokiego hipotetyczne 2 baszty przy ul. Za Murami
tzw. Johanna Carla Schultza połowa XIV wieku prostokątna w południowym ciągu muru wysokiego odbudowana od podstaw, obecnie w zespole Dworu Miejskiego – Dom Harcerza
Słomiana
(Strohturm) 		koniec XIV / początek XV wieku ośmiokątna w zachodnim ciągu muru wysokiego
Studzienna koniec XIV wieku prostokątna w zachodnim ciągu muru wysokiego rozebrana w 1902, częściowo odtworzona w latach 50. XX wieku; w przyziemiu odkryto studnię – stąd ahistoryczna polska nazwa
Stare Miasto
Kandelera
(Kandelersturm) 		1483 okrągła w zachodnim ciągu muru zwieńczona machikułami, rozebrana w 2. ćwierci XVI wieku
Nad Rowem 3. ćwierć XV wieku (?) okrągła w północno-zachodnim ciągu muru 2 baszty między bramami św. Elżbiety i Bożego Ciała, polska nazwa ahistoryczna
Pod Ciemną Gwiazdą
(Turm Finsterstern) 		3. ćwierć XV wieku okrągła ze ściętą ścianą od strony miasta w północno-wschodnim narożniku muru w większości rozebrana w latach 1625–1626, ostatecznie pod koniec XIX wieku
Pośrednia
(Mittelturm) 		3. ćwierć XV wieku okrągła w zachodnim ciągu muru zwieńczona machikułami, rozebrana w 2. ćwierci XVI wieku
Półksiężyc Targu Węglowego
(Halbmond) 		3. ćwierć XV wieku (?) okrągła na styku z zachodnią fosą Głównego Miasta forma zbliżona do Baszty Dominikańskiej, rozebrany około 1636–1639
Prochowa 1. połowa XIV wieku (?) / połowa XV wieku kwadratowa wybudowana jako baszta podzamcza północnego
przy Targu Drzewnym 3. ćwierć XV wieku (?) w zachodnim ciągu muru nienazwana, najprawdopodobniej prostokątna baszta między Półksiężycem Targu Węglowego a Bramą Drzewną
św. Bartłomieja 3. ćwierć XV wieku okrągła w północnym ciągu muru zwieńczona machikułami, rozebrana w 1628
św. Jakuba 3. ćwierć XV wieku okrągła w północnym ciągu muru być może nigdy nieukończona, rozebrana w 1628
Stare Przedmieście
Biała
(Weißer Turm) 		1460–1461 okrągła ze ściętą ścianą od strony miasta w południowym ciągu murów przy Bramie Nowej
Kocia 3. ćwierć XV wieku w zachodnim ciągu murów
Nowa
(Neuer Turm) 		3. ćwierć XV wieku okrągła w południowo-zachodnim narożniku murów zwieńczona machikułami, w początkach XVII wieku zasypana przy budowie bastionu Wijbego, stanowiła jego magazyn prochowy, rozebrana w latach 1895–1897
Pod Zrębem
(Trumpfturm) 		1487 okrągła ze ściętą ścianą od strony miasta stanowiła wschodnie zakończenie południowego ciągu murów zachowana w ruinie, zawaliła się w latach 1975–1982
*Tłustym drukiem opisano baszty istniejące.
GS
Źródło „https://gdansk.gedanopedia.pl/index.php?title=BASZTY&oldid=85623”
⇦ WRÓĆ
Osobiste
Przestrzenie nazw

Warianty
Widok
Działania