ZMOTORYZOWANE ODWODY MILICJI OBYWATELSKIEJ (ZOMO) W GDAŃSKU

Aktualna wersja na dzień 13:30, 28 cze 2023

Przejazd kolumny gdańskiego ZOMO na ćwiczenia, lata 60. XX wieku

ZMOTORYZOWANE ODWODY MILICJI OBYWATELSKIEJ W GDAŃSKU. Do organizacji gdańskiego Zmotoryzowanego Odwodu Milicji Obywatelskiej (ZOMO) przystąpiono w styczniu 1957. Powstanie tego typu jednostek, których na terenie kraju miało być łącznie 39, związane było z wydarzeniami poznańskiego Października 1956. Analizując ich przebieg, a zwłaszcza nieudolność Milicji Obywatelskiej (MO) w radzeniu sobie w tego typu sytuacjach, ówczesne władze z Wiesławem Gomułką na czele dostrzegły potrzebę utworzenia zwartych oddziałów milicji wyspecjalizowanych w tłumieniu demonstracji ulicznych. Decyzję o utworzeniu ZOMO Rada Ministrów podjęła 4 XII 1956. Zgodnie z wytycznymi komendanta głównego MO, określonymi w rozkazie 5/57 z 17 VII 1957, ZOMO miało wykonywać zadania w przypadku szczególnego zagrożenia bezpieczeństwa i porządku publicznego. Do tego typu zdarzeń zaliczono m.in. manifestacje uliczne, wywabianie z kryjówek uzbrojonych przestępców oraz ochronę milicyjnych obiektów. Na potrzeby powyższych działań formacja mogła używać chemicznych środków obezwładniających. W 1974, na mocy kolejnego rozkazu komendanta głównego MO, katalog przewidzianych dla ZOMO znacznie poszerzono. Od tej pory zmotoryzowane odwody miały także prowadzić pościgi za szczególnie niebezpiecznymi przestępcami, utrzymywać porządek podczas akcji ratowniczych, klęsk żywiołowych i katastrof, zabezpieczać imprezy i uroczystości publiczne, a także dbać o bezpieczeństwo w ruchu drogowym i w rejonach wzmożonego ruchu turystyczno-wypoczynkowego.

Organizatorem gdańskiego ZOMO, dla którego przewidziano 293 etatów, był kapitan Aleksander Bartkowiak. Proces organizacji gdańskiej jednostki przebiegał jednak opornie z powodu braku kandydatów do służby. Z tego powodu do końca 1957 udało się obsadzić zaledwie 175 etatów. Aby temu zaradzić, do służby w ZOMO, oprócz milicjantów, zachęcano także podoficerów i oficerów rezerwy Wojska Polskiego oraz byłych funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego (UB).

Gdańską jednostkę, podobnie jak inne tego typu formacje na terenie kraju, wyposażono w samochody ciężarowe, osobowo-terenowe, motocykle z przyczepą oraz radiostacje. Funkcjonariusze posiadali na stanie broń krótką, pałki gumowe, maski przeciwgazowe, kaski oraz kilka rodzajów środków chemicznych. W późniejszych latach wyposażenie funkcjonariuszy oraz środków technicznych jednostki systematycznie unowocześniano. Np. pod koniec lat 60. XX w. funkcjonariusze ZOMO otrzymali umundurowanie typu moro, w dalszych latach tarcze ochronne, kaski z przyłbicami, nagolenniki i kamizelki chroniące przed uderzeniami. Unowocześniano także flotę samochodową. Z biegiem lat produkowane na radzieckiej licencji ciężarowe lubliny zastąpione zostały przez rodzimej produkcji stary, a samochody terenowe przez nowsze wersje radzieckich gazów. W 1977 gdańska jednostka posiadała na wyposażeniu m.in.: siedem armatek wodnych, 22 stary WT (wypadowo-taktyczne), 25 nys W (wypadowych), 25 samochodów osobowo-terenowych marki Gaz, dwa transportery opancerzone BRTM oraz inny sprzęt, jak choćby ruchome stanowisko dowodzenia na samochodzie marki Gaz 69, warsztat ruchomy na samochodzie marki Żuk, agregaty prądotwórcze, łodzie rzeczne, motocykle, motorowery oraz rowery.

W 1958 w skład kierownictwa gdańskiego ZOMO wchodził dowódca odwodu, jego zastępca oraz pomocnicy dowódcy ds. szkolno-operacyjnych, technicznych oraz łączności. Na początku lat 60. XX w. pomocnicy dowódcy weszli w skład grupy operacyjno-taktycznej, ta zaś w 1971 przekształcona została w sztab. Od tej pory szef sztabu był zastępcą dowódcy ZOMO, a dotychczasowi pomocnicy dowódcy stali się pomocnikami szefa sztabu. Począwszy od 1971 w skład kierownictwa jednostki, oprócz jej dowódcy, wchodzili także zastępca dowódcy ds. liniowych oraz zastępca do spraw polityczno-wychowawczych. Stan kadrowy gdańskiej jednostki z biegiem lat ulegał systematycznemu zwiększeniu. W 1965 służyło w niej łącznie 250 funkcjonariuszy, a cztery lata później było ich już 321. Wzrost liczby etatów wynikał m.in. z utworzenia nowych stanowisk, tj. drużyny wyrzutni, drużyny psów służbowych oraz kompanii szkolnej.

Do najistotniejszych przeobrażeń kadrowych doszło w ZOMO w 1971, wraz z utworzeniem Batalionów Centralnego Podporządkowania. Od tej pory, oprócz zawodowych funkcjonariuszy, służbę w ZOMO mogli pełnić poborowi chcący w tej formacji odbyć zastępczą służbę wojskową. Dla Gdańskiego Pododdziału Centralnego Podporządkowania (PCP) przewidziano 466 etatów. Poza kursantami była także zawodowa kadra, której oprócz stanowisk dowódców kompanii i plutonów powierzono także obsługę armatek wodnych, wyrzutni gazów łzawiących i motocykli. Oprócz PCP, w gdańskiej jednostce był także Pododdział Wojewódzkiego Podporządkowania, dla którego przewidziano 319 etatów. W pododdziale tym, w skład którego wchodziły trzy kompanie taktyczne, pluton armatek wodnych, drużyna wyrzutni oraz drużyna psów służbowych, służyli tylko zawodowi funkcjonariusze. W sierpniu 1978 w gdańskim odwodzie utworzono Pluton Specjalny, który początkowo liczył 25 funkcjonariuszy. W latach 80. XX w. struktura organizacyjna gdańskiego ZOMO nie uległa większym zmianom. Wahaniom podlegał natomiast stan osobowy gdańskiej jednostki oraz liczba wchodzących w jego skład batalionów i kompanii. W 1980 w gdańskim ZOMO było 815 etatów, a w okresie stanu wojennego wahał się od 1005 do 1105. W 1984 gdański odwód został wzmocniony dwoma dodatkowymi batalionami. Od tego czasu aż do 1989 w gdańskim ZOMO było łącznie 1367 etatów.

Pierwszą siedzibą gdańskiego ZOMO był budynek dawnego schroniska młodzieżowego na Biskupiej Górce. Ze względu na sukcesywne powiększanie jednostki w 1972 siedziba ZOMO została przeniesiona dawnego dworu w Krzyżownikach przy ul. Kartuskiej 245, a 1983 do zajmowanego dotąd przez Ochotnicze Hufce Pracy kompleksu budynków w Złotej Karczmie.

W okresach wolnych od niepokojów społecznych funkcjonariuszy gdańskiego ZOMO wykorzystywano m.in. do służb patrolowo-obchodowych, zabezpieczania miejsc pożarów, zawodów sportowych, imprez masowych, uroczystości państwowych oraz innego tego typu wydarzeń. Po raz pierwszy do rozproszenia demonstracji ulicznej gdańskie ZOMO zostało użyte przy okazji Obchody Millenium Chrztu Polski. 29 V 1966 dwie kompanie gdańskiego odwodu skierowano w okolice ówczesnego Placu Gorkiego (naprzeciwko Dworca Gdańsk Główny) w celu rozpędzenia zgromadzonych tam demonstrantów. Kolejny raz do tego typu akcji gdańskich zomowców użyto w Marcu 1968, następnie w Grudniu 1970. Apogeum użycia gdańskich jednostek ZOMO przeciwko demonstrującemu społeczeństwu przypadło na okres stanu wojennego oraz w okresie jego zawieszenia. W kolejnych latach, aż do 1989 pododdziały gdańskiego ZOMO wykorzystywano najczęściej do rozpędzania demonstracji z okazji świąt 1 i 3 Maja oraz rocznic podpisania porozumienia gdańskiego. Kres istnienia gdańskiej jednostki ZOMO nastąpił 7 IX 1989. Tego dnia decyzją ówczesnego ministra spraw wewnętrznych gen. Czesława Kiszczaka w miejsce Zmotoryzowanych Odwodów Milicji Obywatelskiej powołano Oddziały Prewencji MO. MSL

Bibliografia:
Archiwum IPN w Gdańsku, 569/148, Etaty jednostek organizacyjnych KWMO w Gdańsku za lata 1967–1981.
Archiwum IPN w Warszawie, 1585/12054, Stanowiska etatowe ZOMO w latach 1981–1989 r.
Archiwum IPN w Warszawie, 05/67 t. 11, Etaty ZOMO w Gdańsku za lata 1957–1959.
Archiwum IPN w Warszawie, 1550/3546, Informacja o stanie organizacyjnym i działalności Zmotoryzowanych Odwodów Milicji Obywatelskiej w pierwszym półroczu 1957. Załącznik nr 2, stan odwodów na dzień 1 lipca 1957.
Archiwum IPN w Warszawie, 1550/3546, Informacja o stanie organizacyjnym i działalności Zmotoryzowanych Odwodów Milicji Obywatelskiej w pierwszym półroczu 1957.
Archiwum IPN w Warszawie, 1585/11195, Zestawienie stanowisk etatowych do etatu ZOMO w województwie gdańskim.
Archiwum IPN w Gdańsku, 059/26, Kronika MO i SB województwa gdańskiego 1945–1974.
Archiwum IPN w Gdańsku, 032/41, Akta osobowe Aleksandra Bartkowiaka.
Dudek Antoni, Marszałkowski Tomasz, Walki uliczne w PRL 1956–1989, Kraków 1992.
Majer Piotr, Bezpieczeństwo wewnętrzne Polski w rozwoju dziejowym od X wieku do końca Polski Ludowej, Szczytno 2012.
Rokicki Konrad, Chrzest bojowy ZOMO, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2007, t. 6, nr 1 (11), s. 421.
Socha Robert, Letkiewicz Arkadiusz, Guła Przemysław, Policyjne oddziały i pododdziały zwarte. Historia i teraźniejszość, Szczytno 2010.