WERYFIKACJA NARODOWOŚCIOWA PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ I REHABILITACJA POLSKIEJ LUDNOŚCI RODZIMEJ
| < Poprzednie | Następne > |
WERYFIKACJA NARODOWOŚCIOWA PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ (1945–1947) i REHABILITACJA POLSKIEJ LUDNOŚCI RODZIMEJ (1945–1946). Weryfikacja polegała na oddzieleniu Polaków od Niemców, których na podstawie układu jałtańskiego miano wysiedlić za Odrę. Obejmowała ludność rodzimą (zwaną autochtoniczną), głównie z tzw. Ziem Odzyskanych, byłych obywateli Rzeszy Niemieckiej lub II Wolnego Miasta Gdańska. Celem było ustalenie polskiej przynależności narodowej, co równało się przyznaniu pełni praw obywatelskich. Badające sprawy komisje miały brać pod uwagę:
1) polskie pochodzenie oraz zamieszkiwanie na terytorium poniemieckim 31 VIII 1939,
2) brak związków z hitlerowskimi organizacjami, głównie z Narodowosocjalistyczną Niemiecką Partią Robotniczą (NSDAP),
3) pisemną deklarację wierności narodowi i państwu polskiemu.
Zweryfikowani otrzymywali tymczasowe, a od października 1945 stałe zaświadczenie o polskim obywatelstwie.
Rehabilitacja ludności rodzimej polegała na przyznawaniu polskiego obywatelstwa Polakom z Niemieckiej Listy Narodowościowej (NLN). Dekrety Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 31 VIII i 4 XI 1944 przewidywały, że osoby, które „zadeklarowały narodowość niemiecką lub korzystały ze związanych z tym przywilejów, podlegały – poza odpowiedzialnością karną – bezterminowemu osadzeniu w obozie i skierowaniu do pracy przymusowej”. Wojewoda gdański Mieczysław Okęcki w kwietniu 1945 wydał instrukcję dotyczącą przyjmowania deklaracji polskości od wpisanych na NLN, kierując się „dążeniem do likwidacji traktowania przez Polaków osób wpisanych na NLN jako Niemcy oraz zapobieżeniem wywożenia ich przez wojskowe władze radzieckie w głąb ZSRR”. Rząd polski uregulował problem 6 V 1945 ustawą o wyłączeniu ze społeczeństwa polskiego wrogich elementów. Warunkiem przywrócenia obywatelstwa polskiego było udowodnienie przez wpisanych na III i IV grupę NLN braku działań w czasie II wojny światowej na szkodę narodu i państwa polskiego, złożenie deklaracji wierności narodowi i państwu polskiemu przed organami administracji I instancji. Przed uzyskaniem rehabilitacji osoby zaliczone do II grupy musiały udowodniać w sądzie przymusowy wpis na NLN.
Ubiegający się o przyznanie pełni praw obywatelskich i majątkowych powinni okazać dokument stwierdzający tożsamość oraz grupę, do której zostali wpisani przez Niemców. W wypadku braku zaświadczenia należało uzyskać wypis z biura ewidencji ludności o posiadanej grupie. Tożsamość oraz posiadaną grupę mogli potwierdzić powołani przez wnioskodawcę dwaj świadkowie. Ustawa rehabilitacyjna zobowiązywała organy Milicji Obywatelskiej do wydawania „zastępczych dowodów tożsamości”. Osoba zrehabilitowana otrzymywała zaświadczenie ważne przez sześć miesięcy. W tym czasie ogłaszano nazwiska zrehabilitowanych na tablicy w Zarządzie Miasta i w aktualnych miejscach zamieszkania. Ogłoszenia zawierały wezwanie do wszystkich, którzy wiedzieliby o tym, że któraś z osób wymienionych w ogłoszeniu została z własnej woli wpisana na NLN lub też że jej zachowanie w okresie okupacji nie dało się pogodzić z polską odrębnością narodową, do powiadomienia o tym UB lub prokuratury Specjalnego Sądu Karnego. Półroczną kwarantannę zniósł dekret z 24 VIII 1945, wprowadzający zaświadczenia stałe. Osoby zobligowane do rehabilitacji pozostawały bez praw obywatelskich oraz majątkowych. 21 X 1946 straciło moc prawną ustawodawstwo dopuszczające umieszczanie w obozach pracy oraz utratę praw publicznych, toczące się postępowania umorzono.
Sprawami tymi zajmowała się Komisja Weryfikacyjno-Rehabilitacyjna, działająca przy Zarządzie Miasta w Gdańsku (zwana też Komisją Weryfikacyjno-Rehabilitacyjną dla Polaków-Gdańszczan). Utworzona 22 VI 1945 na podstawie okólnika Ministerstwa Administracji Publicznej z 20 VI 1945 (określającego zasady przyznawania obywatelstwa polskiego byłym obywatelom niemieckim) zarządzeniem wojewody gdańskiego M. Okęckiego, przy czym wojewoda gdański apelował o liberalne traktowanie ubiegających się o polskie obywatelstwo i o surowe kary dla urzędników dopuszczających się nadużyć wobec zweryfikowanych (niszczenie wydanych zaświadczeń o obywatelstwie w celu przejęcia majątku zmuszanych do emigracji, problemy w zatrudnianiu w urzędach i przedsiębiorstwach). Przewodniczącym został Kazimierz Banaś-Purwin, zastępcą przewodniczącego Tadeusz Tylewski, sekretarzem Alojzy Pilarczyk. Komisja miała cztery oddziały: w Gdańsku, Oliwie, we Wrzeszczu i w Sopocie. Skład osobowy poszczególnych oddziałów był następujący: Gdańsk – Franciszek Błoński, Antonina Czyżewska, Maria Flisykowska, Pelagia Korbasiewicz, Wincenty Pacholski, Stefania Słupińska, Smulikowski (imię nieustalone); Oliwa – Jan Władysław Ebert, Bogusław Gańcz, Helena Hassowa; Wrzeszcz – Michał Bellwon, Józef Miotk, Paweł Śliwiński; Sopot Bronisław Bukowski, Klemens Badziąg, Teofil Kulikowski, Michał Mieliński, Klemens Nitka, Józef Uller, Medard Wieloch, Julian Zamkowski. Dziennie załatwiano około 60 spraw o przyznanie pełni praw obywatelskich. Wiosną 1946 komisja otrzymała polecenie uproszczenia trybu weryfikacji. W lipcu 1947 Wydział Społeczno-Polityczny Urzędu Wojewódzkiego w Gdańsku zarządził zakończenie akcji, zostawiając możliwość składania wniosków przez osoby repatriowane do kraju. Komisja zakończyła prace 1 X 1947, a Komisja Weryfikacyjno-Rehabilitacyjna dla Polaków-Gdańszczan 30 X 1947. W Gdańsku zweryfikowano pozytywnie 13 086 osób, odmówiono obywatelstwa 1805 osobom. Niezałatwione dotąd sprawy przekazano Wydziałowi Administracyjnemu Zarządu Miasta w Gdańsku. Odtąd napływające wnioski o przyznanie obywatelstwa polskiego opiniowane były przez rady narodowe.
Wojewódzka Komisja Weryfikacyjna (WKW), utworzona w celu ujednolicenia weryfikacji i rehabilitacji na terenie województwa gdańskiego oraz kontroli komisji rehabilitacyjno-weryfikacyjnych, działała w Gdańsku od 18 III 1946. Przewodniczącym został wojewoda gdański Stanisław Zrałek. W skład WKW weszli: adwokaci – Stanisław Romanowski, Wiktor Roszczynialski, oraz Bronisław Bukowski i I sekretarz Komitetu Opieki nad Zweryfikowanymi – Mirosław Dybowski. Komisja była jedyną w województwie instancją mogącą unieważnić zaświadczenia rehabilitacyjne i weryfikacyjne. Podczas jednego posiedzenia rozpatrywano 20–45 wniosków, w tym sprzeciwy wobec przyznanych weryfikacji oraz odwołania od decyzji komisji weryfikacyjnych. Intensyfikacja prac WKW nastąpiła po referendum 30 VI 1946. Za udział w posiedzeniu członkowie WKW otrzymywali 250 zł (średnia pensja wynosiła około 800 zł). 1 X 1947 wojewoda gdański rozwiązał WKW, a wnioski o przyznanie obywatelstwa polskiego opiniowały Rady Narodowe. 31 VII 1949 w województwie gdańskim było 37 750 osób zweryfikowanych (bez dzieci poniżej 14 lat).
Na wniosek wojewody gdańskiego Stanisława Zrałka 4 VI 1946 Wojewódzka Rada Narodowa powołała Komitet Opieki nad Zweryfikowanymi (KOnZ), mający nieść pomoc ludności zweryfikowanej. Przewodniczącym został członek Wojewódzkiej Rady Narodowej (RN) i poseł do Krajowej RN – Władysław Zdunek, wiceprzewodniczącym – kierownik Oddziału Narodowościowego Urzędu Wojewódzkiego – Zygmunt Moczyński. Członkami zarządu byli: kurator okręgu szkolnego – Jan Młynarczyk, Bronisław Bukowski i adwokat Stanisław Romanowski. Sekretarzem KOnZ został działacz WKW Mirosław Dybowski, który jako delegat wojewody organizował sieć komitetów w terenie. Biuro komitetu mieściło się w mieszkaniu Mirosława Dybowskiego przy ul. Armii Czerwonej 83 w Sopocie. Pierwsze posiedzenie komitetu odbyło się w czerwcu 1946. Podstawowym celem była opieka nad zweryfikowanymi, a w szczególności: a) dopilnowanie, aby dzieci zweryfikowanych objęto przymusem powszechnego nauczania, b) zorganizowanie oświaty pozaszkolnej dla rodziców, c) uświadomienie polityczne zweryfikowanych, d) pomoc prawna w sprawach związanych z rewindykacją wyszabrowanego lub skonfiskowanego mienia, e) pełne „uobywatelnienie” zweryfikowanych i zatarcie różnic dzielnicowych między zweryfikowanymi a repatriantami oraz przesiedleńcami, f) rozładowywanie konfliktów, g) pomoc materialna. Oceniano, że położenie 90% zweryfikowanych osób w województwie gdańskim było bardzo złe.
Komitet pracował dzięki doraźnym subsydiom (na przykład jesienią 1947 otrzymał 50 000 zł od wojewody gdańskiego) oraz darom społecznym. Preliminarz budżetowy komitetu do końca 1947 wynosił 516 000 zł, a 17 IX 1946 dysponował 40 000 zł. Do tego czasu komitet wykrył osiem morderstw popełnionych na zweryfikowanych, interweniował w 484 wypadkach dyskryminacji i naruszania praw obywatelskich (m.in. odbierania zaświadczeń weryfikacyjnych), zlikwidował 22 zatargi z osadnikami (głównie na tle zagarnięcia mienia autochtonów) oraz roztoczył opiekę nad sierotami, w tym nad około 400 niemowlętami urodzonymi przez nieletnie matki na skutek gwałtów dokonanych przez żołnierzy radzieckich. Ponadto współorganizował Zjazd i Kongres Autochtonów Województwa Gdańskiego, byłych członków Gminy Polskiej Związek Polaków w Wolnym Mieście Gdańsku i byłych członków Związku polaków w Niemczech, który odbył się 20 X 1946.
6 VII 1946 WRN powołała do życia powiatowe i miejskie komitety, wśród których znaleźć się powinna przynajmniej jedna osoba zweryfikowana. Komitety miały powstawać w każdej gminie zamieszkiwanej co najmniej przez 30 zweryfikowanych. Pozostałym gminom zalecono tworzenie komitetów wspólnych. Członkowie komitetów otrzymywali diety w wysokości 150 zł za posiedzenie (średnia pensja wynosiła około 800 zł, cena chleba – około 15 zł). Miejski KOnZ w Gdańsku rozpoczął działalność 1 X 1946, tworząc sześć podkomitetów dzielnicowych: Śródmieście, Orunia, Siedlce, Wrzeszcz, Brzeźno–Nowy Port oraz Oliwa–Jelitkowo. Pracami komitetu kierowali członkowie przedwojennej Polonii gdańskiej, działacze Komisji Weryfikacyjno-Rehabilitacyjnej w Gdańsku: Kazimierz Banaś-Purwin i Franciszek Błoński. Władze Gdańska poleciły, aby do końca roku szkolnego 1946/1947 zweryfikowani opanowali język polski. Zalecono nauczanie historii Polski, szczególnie dziejów Pomorza oraz metod niemieckiej polityki eksterminacyjnej w okresie II wojny światowej. Daty końca funkcjonowania KOnZ w Gdańsku nie ustalono.
