STOWARZYSZENIE NA RZECZ ZACHOWANIA STARODAWNYCH BUDOWLI I ZABYTKÓW SZTUKI GDAŃSKA
| < Poprzednie | Następne > |
ul. Mariackiej, 1906
STOWARZYSZENIE NA RZECZ ZACHOWANIA STARODAWNYCH BUDOWLI I ZABYTKÓW SZTUKI GDAŃSKA (Verein zur Erhaltung der altertümlichen Bauwerke und Kunstdenkmäler Danzigs). Zachęta do jego utworzenia wyszła z pruskich kręgów rządowych; w tej sprawie minister do spraw wyznań, oświaty i zdrowia Karl Otto von Raumer (1805–1859) kontaktował się z Johannem Karlem Schultzem. Na dalsze losy stowarzyszenia wpływ wywarł już bezpośrednio Johann Karl Schultz. Po zdobyciu niezbędnych pozwoleń, Schultz w lutym 1856 zwołał spotkanie, ogłaszając Statut, który obejmował 19 paragrafów; sprecyzowano cele i sposoby działania stowarzyszenia, wyznaczono władze, określono terminy walnych zgromadzeń. 26 marca jest oficjalnym dniem założenia organizacji (wedle przekonania, że 26 III 1343 położono kamień węgielny pod budowę murów Głównego Miasta, i to w miejscu, gdzie później wzniesiono basztę, o której uratowanie bezskutecznie walczył wcześniej Schultz). Statut zatwierdzono 29 IV 1856, w czerwcu stowarzyszenie rozpoczęło działalność.
Organizacją kierował zarząd, składający się z przewodniczącego, trzech członków-rzeczoznawców, sekretarza, skarbnika oraz doradcy prawnego (dla każdej z tych funkcji przewidziano zastępców). W zarządzie zagwarantowano stałe przedstawicielstwo władz lokalnych. Przewodniczącym został prezydent gdańskiej policji Friedrich Wilhelm Clausewitz. Wśród członków stowarzyszenia byli między innymi: Theodor Hirsch, Rudolf Freitag, Karl Ludwig Duisburg, Franz August Brandstäter. Spoza Gdańska zaproszono do członkostwa między innymi Wilhelma Heydena, dyrektora generalnego Królewskich Muzeów w Berlinie, Ignaza Marię von Olfersa i Ferdinanda von Quasta, pruskiego konserwatora zabytków, oraz redaktorów czasopisma „Berliner Kunstblatt”. Do stowarzyszenia w 1856 wstąpiło 63 członków, w 1864 (ostatnie dane) było ich 85.
Celem stowarzyszenia była działalność dydaktyczna, mająca rozbudzić wśród mieszkańców Gdańska zainteresowanie zabytkami architektury oraz przekonanie o konieczności ich ochrony. Opieką starano się otoczyć również mieszczańskie kamienice. W tym celu stowarzyszenie prowadziło bezpośrednie negocjacje z właścicielami zabytkowych obiektów zagrożonych zniszczeniem. Zarząd stowarzyszenia wziął więc niejako na siebie funkcję urzędu konserwatorskiego dozorującego stan zabytków. Członkowie stowarzyszenia zobowiązali się sprawować społeczną kontrolę i informować swoje władze o zniszczeniu, zmianach, źle przeprowadzonych konserwacjach lub też o planowanych działaniach mogących wpłynąć na stan zabytków. Opieka stowarzyszenia obejmowała nie tylko zabytki architektoniczne, także malarstwo, plastykę i wyroby rzemiosła artystycznego, jednak przede wszystkim te, które związane były ze strukturą architektoniczną budynków, a więc przedproża, rzeźbione balustrady schodów, stropy i inne elementy rzeźbiarskie.
Działające w pewnej izolacji stowarzyszenie starało się szukać wsparcia na forum ogólnokrajowym. W listopadzie 1858 przystąpiło do ogólnoniemieckiego zrzeszenia stowarzyszeń historycznych i starożytniczych (Gesammtverein der deutschen Geschichts- und Alterthumsvereine). Większe kwoty, pochodzące częściowo z darowizn i zapisów testamentalnych, uzyskało dopiero w końcu lat 60. i na początku 70.
W XIX wieku aktywność stowarzyszenia zmierzała do zrekonstruowania rozebranej w 1832 wieżyczki Dworu Bractwa św. Jerzego oraz umieszczenia na niej zachowanej figury św. Jerzego; przeznaczono na to wszystkie posiadane pieniądze, zainicjowano na ten cel publiczną zbiórkę, która nie przyniosła oczekiwanych rezultatów (rekonstrukcja doszła do skutku w 1882, gdy stowarzyszenie zaprzestało działalności).
W 1857 stowarzyszenie zwróciło uwagę na zły stan zachowania obiektów pozostających w administracji wojskowej: Dworu Bractwa św. Jerzego, Zbrojowni i Bramy Wyżynnej, uzyskując w Ministerstwie Wojny (Kriegsministerium) zobowiązanie gdańskiej administracji do zasięgania opinii stowarzyszenia na temat prac konserwatorskich w Dworze Bractwa św. Jerzego, następnie planowanej przebudowy gotyckiej fasady domu przy Frauengasse 12 (ul. Mariacka). Do działań zakończonych pozytywnym rezultatem zaliczyć można np. częściowe zachowanie in situ wystroju sieni przy Heilige-Geist-Gasse 11 (ul. św. Ducha), pozostawienie w obiekcie zagrożonego demontażem malowanego i dekorowanego snycersko stropu sieni kamienicy przy Heilige-Geist-Gasse 92 (ul. św. Ducha) oraz uratowanie niektórych przedproży.
W kilku wypadkach, aby uratować obiekt, stowarzyszenie nabywało go bądź pośredniczyło w takiej transakcji, np. przedproże z Pfefferstadt (ul. Korzenna) przeniesiono na Brotbänkengasse (ul. Chlebnicka); zakupione przedproże z Hundegasse (ul. Ogarna) zostało zamontowane w innym domu przy tej samej ulicy, kupiono także przedproże z kamienicy przy Langgasse 18 (ul. Długa). Stowarzyszenie wspierało też ze swoich funduszy prace konserwatorskie; dzięki nim uratowano w 1858 zagrożone z powodu złego stanu technicznego przedproże przy Langer Markt 27 (Długi Targ). Porażką zakończyły się natomiast starania o zachowanie przedproży (w 1868 wydano policyjne rozporządzenie o ich usunięciu), bezskuteczne okazały się też starania o zachowanie wystroju wielu sieni gdańskich domów (przebudowywanych na sklepy czy banki, kiedy niszczono klatki schodowe, rzeźbione drzwi, flizy holenderskie dekorujące ściany).
W sprawozdaniu za lata 1860 i 1861 wspomniano o niezachowanym spisie zabytkowych obiektów architektonicznych (prawdopodobnie obejmował on cenne przedproża, portale i wystrój sieni). Niepowodzenia skłoniły stowarzyszenie do sfinansowania dokumentacji fotograficznej obiektów zagrożonych zniszczeniem bądź wywiezieniem, a znajdujących się w rękach prywatnych. W 1864 wykonano fotografie fasad, dekoracji szczytów, portali i przedproży; autorami zdjęć byli Karl Radtke (od 1863 właściciel, po Carlu Friedrichu Dammem, zakładu fotograficznego przy Poggenpfuhl 197 (ul. Żabi Kruk 19)) i Julius Gottheil (seria zdjęć, obecnie jest ich 51 w zbiorach Polskiej Akademii Nauk Biblioteki Gdańskiej; zob. też Gottheil, rodzina). Zarząd wydawał drukiem roczne sprawozdania (ukazało się ich pięć, ostatnie za rok 1864).
Aktywność stowarzyszenia malała stopniowo od 2. połowy lat 60. XIX wieku, zamarła ostatecznie około 1875 w związku z rozpoczęciem przez Theodra Hirscha pracy na uniwersytecie w Greifswaldzie (1875), śmiercią Johanna Karla Schultza (1873) i przystąpieniem Rudolfa Freitaga do organizacji Muzeum Miejskiego. Do spuścizny nawiązało Stowarzyszenie na rzecz Zachowania Zabytków Budownictwa i Sztuki Gdańska.
