Duże organy kościoła św. Jana, 1912
Organy małe Johanna Friedricha Rhodego, widok ogólny, początek XX wieku
Organy małe Johanna Friedricha Rhodego, widok z nawy północnej, początek XX wieku
Małe organy Johanna Friedricha Rhodego po rekonstrukcji, 2022
ORGANY KOŚCIOŁA ŚW. JANA. Około 1498 w kościele znajdowały się dwa instrumenty organowe. W 1511 do przebudowy dużych organów został zatrudniony Hans Hauck, w 1554 mistrz Berenth otrzymał 65 talarów za remont jednego z instrumentów. W 1560 rozebrano małe organy znajdujące się nad południowym transeptem, w ich miejsce powstały nowe (mistrz Hans lub Berenth). Duże organy naprawiano dwukrotnie (1590 i 1603), jednak wciąż uskarżano się na ich niedoskonałość i konieczność budowy nowego instrumentu.
W latach 1625–1629 nowe wielkie organy wybudował Merten Friese. Był to drugi instrument pod względem wielkości w Gdańsku (po organach w kościele Najświętszej Marii Panny (NMP)), posiadał trzy manuały, pedał i 42 rejestry. Nad prospektem pracowali Peter Bringemann i Andreas Fischer (projekt), a także Christoph Bolts, Caspar Bönnigmann, Hans Ehler, Matthias Budenitz; prace malarskie wykonał David van den Blocke. Instrument umieszczono na zachodniej ścianie nawy głównej. W 1635 organy powiększył Michael Fischer, któremu w 1642 zlecono także budowę małych organów w południowym transepcie.
Instrument Friesego kilkukrotnie remontowano i przebudowywano. Autorem zmian był głównie Andreas Hildebrandt, który w latach 1744–1746 dodał nowe głosy (tabela 2). W latach 1760–1761 Johann Friedrich Rhode wybudował nowe małe organy (inne od poprzednich), które umieścił w północnym transepcie, autorem prospektu był Johann Heinrich Meissner. W 1912 całkowitej przebudowy instrumentu Rhodego dokonał Eduard Wittek z Elbląga, jednak mimo tych prac zachowała się oryginalna obudowa Meissnera.
W czasie II wojny światowej dokonano pełnej dokumentacji organów Friesego/Hildebrandta oraz w całości zdemontowano prospekt. Został on wywieziony poza Gdańsk, dzięki czemu udało się w części zachować oryginalny instrument i niemal w całości snycerkę prospektu. W latach 80. XX wieku podjęto decyzję o rekonstrukcji instrumentu w kościele NMP. ALL
Małe organy Rhodego: szafa organowa i instrument pozostały w czasie wojny w kościele i zostały zniszczone w 1945 przez spadające dwa przęsła sklepienne w transepcie północnym. Prospekt organowy Johann Heinrich Meissnera do 2017 był przechowywany w magazynach konserwatorskich. Nadzorujące kościół Nadbałtyckie Centrum Kultury w latach 2017–2019 zrealizowało prace konserwatorskie przy zachowanym prospekcie organowym pod kierunkiem Jolanty Pabiś-Ptak przez Pracownie Konserwatorskie DART Jacka Dyżewskiego i Bartłomieja Wieloszewskiego z Gdańska i odtworzyło instrument organowy. Instrument został odtworzony przez belgijską pracownię organmistrzowską Schumacher Orgelbau GmbH z Eupen Guido Schumachera oraz SLJ Budowa Organów Szymona Januszkiewicza z Pruszcza Gdańskiego pod nadzorem późniejszego kuratora organów, Andrzeja Szadejko, który 6–7 III 2020 dokonał ich oficjalnej inauguracji. Przy odtwarzaniu organów zachowano ich oryginalną dyspozycję Johanna Rhodego z 1761. IB
Wykaz instrumentów z kościoła św. Jana
| Budowniczy
|
Rodzaj
|
Data budowy
|
Opis
|
Naprawy i przebudowy
|
| (nieznany)
|
duże organy
|
przed 1498
|
dyspozycja nieznana
|
przebudowy: 1511 (Hans Hauck), 1590, 1603
|
| (nieznany)
|
małe organy
|
przed 1498
|
południowy transept, dyspozycja nieznana
|
rozebrane w 1564
|
| Hans Hauck lub Berenth
|
małe organy
|
1564
|
dyspozycja nieznana
|
rozebrane przed 1642
|
| Merten Friese
|
wielkie organy
|
1625–1629
|
42 rejestry, trzy manuały, pedał, prospekt Peter Bringemann, Andreas Fischer, Christoph Bolts, Caspar Bӧnnigmann, Hans Ehler, Matthias Budenitz, David van den Blocke
|
1635 (Michael Fischer – powiększył organy Friesego), 1653?, 1672, 1687 ( Andreas Nitrowski), 1720–1722 (Andreas Hildebrandt), 1737, 1744–1746 (Andreas Hildebrandt – dodał nowe głosy; największe zmiany)
|
| Michael Fischer
|
małe organy
|
1642
|
dyspozycja nieznana
|
1687 (Andreas Nitrowski)
|
| Johann Friedrich Rhode
|
małe organy
|
1760–1761
|
północny transept; 30 głosów, trzy sekcje (manuał, sekcja przednia, pedał); prospekt – Johann Heinrich Meissner
|
|
| Eduard Wittek
|
małe organy
|
1912
|
|
|
| ALL
|
Organy kościoła św. Jana – porównanie dyspozycji wielkich organów Mertena Friesego przed i po przebudowach
| Pierwotna (1629)
|
Po pracach Hildebrandta (1746)
|
| Instrument zasadniczy
|
| Principal 8 Fuss
|
Principal 16’
|
| Spielpfeiffen 8 Fuss
|
Quintadena 16’
|
| Hohlfleuten 8 Fuss
|
Octava 8’
|
| Octaven 4 Fuss
|
Hohflӧt 8’
|
| Reussquinten 2 2/3
|
Spiel Flӧt 8’
|
| Superoctaven 2 Fuss
|
Quintadena 8’
|
| Bordun 16 Fuss
|
Viol di Gambe 8’
|
| Spielpfeiffen 4 Fuss
|
Octava 4’
|
| Mixtur 7 Pfeiffen
|
Rohrflӧt 4’
|
| Zimbel 3 Pfeiffen
|
Quinta 2 2/3’
|
| Tromphorn 8 Fuss
|
Octava 2’
|
|
|
Mixtur 6f
|
|
|
Cimbel 3f
|
|
|
Fagott 16’
|
|
|
Vox humana 8’
|
| Pozytyw
|
| Principal 8 Fuss
|
Prinzipal 8’
|
| Quintadehnen 8 Fuss
|
Gedacte flӧt 8’
|
| Querpfeiffen 4 Fuss
|
Flӧt allamande 8’
|
| Hohfleuten 8 Fuss
|
Kurtzflӧt 4’
|
| Octaven 4 Fuss
|
Octava 4’
|
| Blockfleiten 4 Fuss
|
Rohrflӧt 4’
|
| Superoctaven 2 Fuss
|
Salicinal 2 2/3’
|
| Sieweletten 1 Fuss
|
Quinta 2’
|
| Waldflӧten 2 Fuss
|
Octava 4f.
|
| Zimbel 3 Pfeiffen
|
Mixtur 8’
|
| Gemshorn
|
Trompet 8’
|
| Thrommeten 8 Fuss
|
Hoboe Discant
|
| Schallmey 4 Fuss
|
|
| Halberzincke 8 Fuss
|
|
| Sekcja przednia
|
| Principal 4 Fuss
|
Flӧte 8’
|
| Gedackt 8 Fuss
|
Principal 4’
|
| Gedackt 4 Fuss
|
Blockflӧte 4’
|
| Dorzken 1 Fuss
|
Schwegel 1’
|
| Regal 8 Fuss
|
Sing. Regal [Glockenspiel von g an] 8’
|
| Pedał
|
| Unterbass 16 Fuss
|
Principal 16’
|
| Posaunenbass 16 Fuss
|
Violon 16’
|
| Thrometenbass 8 Fuss
|
Unter Bass 16’
|
| Cornetenbass 2 Fuss
|
Subbass 16’
|
| Paurfleuten 1 Fuss
|
Gedacter Subbass 16’
|
| Quintedehne 4 Fuss
|
Nachsatz 10 2/3’
|
| Octava 8 Fuss
|
Octava 8’
|
| Octava 4 Fuss
|
Hollflӧt 8’
|
| Gedackt 8 Fuss
|
Ofne Flӧt 8’
|
| Tromphorn 8 Fuss
|
Octava 4’
|
| Zimbelbass 2 Pfeiffen
|
Quinta 2 2/3’
|
| Trommeln auff beiden seiten
|
Octava 2’
|
|
|
Schwiegel 1’
|
|
|
Mixtur 6f.
|
|
|
Cimbel 3f.
|
|
|
Posaune 32’
|
|
|
Posaune 16’
|
|
|
Trompet 8’
|
|
|
Schalmey 4’
|
|
|
3 Cimbelsterne, Pauke, Tremulant,
4 Sperrventile
|
| ALL
|
