WILLER PETER, architekt, grafik, kartograf
| < Poprzednie | Następne > |
PETER WILLER (Wiehler, Wieler; pochowany 9 IX 1693?, 4 I 1700? Gdańsk), pochodzący z Herlingen (Fryzja, Holandia) inżynier, architekt, mierniczy, grafik i kartograf, menonita. Od 1651 zatrudniony jako nadworny architekt króla polskiego Jana Kazimierza. Z polecenia króla zbudował kanał opływowy rzeki Długiej do Narwi (szerokości 40 stóp), nazwany później Kanałem Królewskim, co umożliwiło mu wybudowanie obok dworu myśliwskiego, zwanego Dworem Holenderskim, oraz browaru. W Warszawie, obok pałacu królowej Ludwiki Marii, wybudował dom przeznaczony dla rozrywki jej dam dworu oraz młyn wodny.
Podczas potopu szwedzkiego (1655–1660) przebywał w swojej ojczyźnie, kontynuował studia techniczne, zatrudnił się też przy pracach ziemnych związanych z rozbudową Amsterdamu i przy wznoszeniu budowli hydrotechnicznych, nadzorował budowę urządzeń wodnych i wiatraków.
W Gdańsku od 1660, ożenił się z córką destylatora Petera Kinna, zajął się produkcją wina, jednocześnie aplikując na stanowisko budowniczego miejskiego, podkreślając swe doświadczenie architekta, ze szczególnym uwzględnieniem budowli wodnych i wiatraków. Deklarował też skonstruowanie pogłębiarki o wydajności przeszło 3,5-krotnie większej w stosunku do stosowanych dotąd w Gdańsku (jego urządzenie miało wydobywać 216 barek urobku tygodniowo wobec 60 barek dla sprzętu stosowanego do tej pory). Ponieważ dla Rady Miasta ważnym problemem było pogłębianie stale zapiaszczanego ujścia Wisły – 22 IX 1661 otrzymał posadę na roczny okres próbny, z naciskiem na działania hydrotechniczne w Gdańsku oraz na Żuławach Wiślanych. Po pomyślnym ukończeniu stażu otrzymał posadę budowniczego miejskiego z wynagrodzeniem 1000 guldenów rocznie wraz z dzierżawą majątku i dworu w Stutthofie (Sztutowo).
W 1669 według jego planów zbudowano w Warszawie tzw. Dwór Gdański, miejsce rezydencji przedstawicieli Gdańska w stolicy. Za jego urzędowania Lazaret przy Bramie Oliwskiej zyskał wieżę (1670), zaprojektowany przez niego drewniany szczyt wieży kościoła św. Brygidy został pokryty miedzianą blachą (1673; kierował tu też pracami naprawczymi po pojawieniu się zarysowania na sklepieniach nawy południowej w 1690), została odnowiona wieża kościoła Bożego Ciała (1694). W latach 1695–1697, według jego projektu, murarz miejski Barthel Ranisch wybudował na Zaroślaku Wewnętrznym kościół Zbawiciela. Posiadał również prawo prowadzenia prywatnych budów.
Był autorem wielu znanych rysunków przedstawiających obiekty architektoniczne Gdańska, jak również map miasta. Rysunki obiektów miejskich, wedle stanu sprzed 1655, zamieszczono w postaci sztychów (osoba sztycharza nieznana) w kronice Reinholda Curickego z 1687.
W 1671, na wniesionym w posagu przez żonę gruncie, na granicy Zaroślaka i Starych Szkotów, rozpoczął budowę rodzinnego, dwukondygnacyjnego domu, końca budowy nie doczekała jego żona, zmarła 1 VIII 1671.
Większość źródeł podaje jako datę jego pochówku 4 I 1700, natomiast według ksiąg rachunkowych opłat za usługi pogrzebowe kościoła św. Jana z lat 1690–1804 pochowany został 9 IX 1693 w tzw. cichym pogrzebie, jedynie przy dźwięku dzwonu z sygnaturki na dachu kościoła. Z ksiąg grobowych (Steinbücher) tego kościoła wiadomo, że od 1687 był właścicielem płyty nagrobnej nr 115, znajdującej się w miejscu uprzywilejowanym w kościele ewangelickim – bezpośrednio przy filarze, na którym zawieszona była ambona. Płyta (choć część napisów i elementów zdobniczych już jest zatarta) znajduje się obecnie w nawie głównej kościoła św. Jana.
Z księgi pochówków kościoła św. Jana wiadomo, że w latach 1693–1727 w tej samej kwaterze pochowano jego żonę, syna Gabriela z żoną oraz 4 XII 1708 jego nieznaną z imienia córkę z mężem (od 1695) Karlem Strakowskim (synem Georga Strakowskiego) i ich dzieckiem.
Bibliografia:
Archiwum Państwowe w Gdańsku, sygn. 10/352/19-27, Księgi rachunkowe dotyczące opłat za pogrzeby.
Altpreußische Biographie, B. 2, N.G. Marburg/Lahn, 1967.
Bławdziewicz W., Żerański czy Królewski, „Wieści Nieporęckie”, nr 5, 28 IV 2005.
Dzieje Warszawy. T. 2, Warszawa w latach 1526–1795, red. Andrzej Zahorski, Stefan Kieniewicz, Warszawa 1984.
Schottmüller K., Adam Wiebe, ein Danziger Ingenieur im 17. Jahrhundert, 1911.
Jakubowska B., Dokumentacja historii majątku Małżewko, Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie.
Flis S., Dokumentacja archiwalna a eksploracja archeologiczna w kościele św. Jana w Gdańsku, w: Kościół św. Jana w kręgu kultury sepulkralnej, red. Jakub Szczepański, Gdańsk 2012.
Penner H., Peter Willer: Ein Mennonitischer Baumeister und Kopferstecher im Danzig des 17. Jahrhunderts, Mennonitische Geschichtsblätter, no. 27 (1970).
Wiehler, ein buter Familienclan, www.wiehler.org.
