KATOWNIA
| < Poprzednie | Następne > |
KATOWNIA. Nazwę Katownia (niem. Peinkammer) nosi budynek stanowiący część Przedbramia ul. Długiej od strony Bramy Wyżynnej. Pozostałe części Przedbramia to Wieża Więzienna i zamykające całość mury tzw. szyi, z przybudowanym do muru południowego łącznikiem (budynkiem więzienia). Nadbudowana nad dwubasztową Bramą Przednią z około 1410 (zob. Brama Długouliczna), mieści dawną Salę Przesłuchań, nazywaną „Izbą Mąk” (Peinstube) lub „Salą Tortur” (Folterkammer), czasem „Izbą Sędziego” (Richterstube).
Historia budowy. Katownia powstała w toku rozpoczętej w 1586 przebudowy Przedbramia na cele więzienne. Ustalenie dat nastręcza trudności, zachowane rachunki dotyczą całego Przedbramia, bez wydzielenia wydatków dotyczących samej Katowni. Za początek jej budowy uznaje się rok 1596. Rozbudowę na boki uniemożliwiały zbudowane w latach 1574–1576 po obu stronach Bramy Przedniej korytarze wyjściowe tylnej części Bramy Wyżynnej. Jedyną możliwością była budowa w górę. Rozebrano wysoki dach Bramy Przedniej i otoczono ją z trzech stron ścianami parteru na rzucie prostokąta, na których nadbudowano piętro z dużą salą (65 m²) i poddasze z czterema szczytami. Dla zapewnienia komunikacji w kącie od strony dziedzińca, po zamurowaniu wyjazdu bocznego z 1519 w północnym murze szyi, dostawiono ośmioboczną wieżę ze schodami. Do 1597 powstała bogato dekorowana kamieniarka i rzeźby na szczytach. W 1598 wykonano prace kowalskie i wstawiono okna (data na obramowaniu podwójnego okna w nadwieszonej na arkadach ścianie korytarza do sali), w 1599 wykończono wystrój sali i mieszkania dla załogi. Autorem projektu był najpewniej Antoni van Obberghen, pracami murarskimi kierował Hans Strakowski, kamieniarkę i rzeźby wykonał Willem van der Meer Mł. (Barth) z Gandawy.
Funkcje. Od 1604 do 1861 funkcje wnętrz były związane z więziennictwem. Na parterze, w nieczynnym od 1519, zamurowanym przejeździe Bramy Przedniej, mieszkał tzw. tylny dozorca, odpowiedzialny za zakuwanie więźniów. Kuchnia jego mieszkania, z wyprowadzonym ponad dach wysmukłym kominem, służyła do przygotowywania potraw dla całego więzienia. Na półpiętrze nad mieszkaniem, w dawnych pomieszczeniach dla dział Bramy Przedniej, zamurowano strzelnice, przekształcając je w cele dla przestępców, którzy popełnili najcięższe zbrodnie. Z biegiem czasu cele otrzymały nazwy (idąc od wieży schodowej): „Abel i Mord Kaina”, „Zając” oraz „Lis”.
Główną funkcją sali na 1 pierwszym piętrze były przesłuchania. Na opornych delikwentach wymuszano zeznania, zazwyczaj przez rozciągnięcie na ławie i chłostę lub przez ściskanie kciuka śrubami, przy czym jednak zalecano umiar. Przesłuchaniem kierował sędzia w obecności podsędka, męki zadawał kat ze swoimi pachołkami. Drugą funkcją, jedyną sądową wykonywaną tym miejscu, było sądzenie przestępstw, popełnionych przez żołnierzy. Poza tym raz w miesiącu wykorzystywano salę na wypłacanie żołnierzom żołdu. Dla zachowania porządku otrzymujący go wchodzili jednymi drzwiami, a wychodzili drugimi. W bocznych ścianach Katowni były drzwi, przez które można było wychodzić na na tarasy nad korytarzami tylnej części Bramy Wyżynnej i dalej na wały. Na poddaszu najprawdopodobniej były mieszkania naczelnika więzienia (Stockmeister) i jego ludzi.
Po drugim rozbiorze Polski w 1793 Katownia wraz z Przedbramiem przeszła na własność państwa pruskiego. Szkody doznane w kolejnych oblężeniach z 1807 i 1813, szczególnie na szczytach od frontu i dziedzińca, były widoczne jeszcze w 1855. Od 1861, w którym ustały ostatnie funkcje więzienne, przechowywano tu zapasy ubrań dla wojska. Po rozebraniu w 1878 przylegających do Katowni korytarzy tylnej części Bramy Wyżynnej otworzył się widok na jej elewację z tej strony.
W 1887 Przedbramie wróciło w posiadanie miasta, które w latach 1888–1890 przeprowadziło jej remont, w jego toku przywrócono figury szczytów. Na zachodniej elewacji osadzono elementy fasady rozebranej Bramy św. Jakuba. W 1894 w Katowni uzyskał siedzibę Związek Gdańskich Artystów Plastyków (Verein Danziger Künstler, Towarzystwa Przyjaciół Sztuki). W dawna sali przesłuchań zaczęto organizować wystawy. Od 1922 w sklepionym przejeździe i łączniku funkcjonował antykwariat naukowy Hansa Rhauego, powstała też kolekcja narzędzi tortur – zaczątek muzeum kryminalistycznego. Od 1932 działała tu Kolumna (pogotowie) Czerwonego Krzyża.
Zniszczenia i odbudowa. W marcu 1945 Katownia straciła poddasze ze szczytami i hełm wieżyczki schodowej; z piętra zostały tylko zrujnowane ściany. Do 1951 odbudowano zrąb budowli, w latach 1968–1971 zrekonstruowano szczyty, przy czym wykorzystano także pozbierane z gruzów fragmenty kamieniarki i rzeźb. W 1973 gospodarzem obiektu zostało Muzeum Historyczne Miasta Gdańska ( Muzeum Gdańska. W latach 1983–2002 działała tu, kierowana przez dr Jerzego Wnorowskiego, Pracownia Kryminalistyki Uniwersytet Gdański (UG), którego gromadzone zbiory miały być zaczątkiem Muzeum Więziennictwa. W 2013 Muzeum Kryminalistyki otwarto jednak w siedzibie UG w Oliwie. Po prowadzonym od 2000 remoncie i pracach adaptacyjnych, w 2006 Muzeum Gdańska otwarło w Przedbramiu swój oddział, Muzeum Bursztynu, przeniesiony w 2021 do Wielkiego Młyna.
Opis. Na ustawionych na planie prostokąta ścianach przyziemia opiera się nadbudowane piętro i poddasze z czterema bogato dekorowanymi szczytami, na których stoją postacie dawnych żołnierzy gdańskich. W okuciowej dekoracji zwraca uwagę wielka liczba wyrzeźbionych główek. Od strony Bramy Wyżynnej ścianę parteru zdobi kamieniarka przeniesiona z rozebranej Bramy Św. Jakuba, odtwarzająca układ jej dawnej elewacji zewnętrznej: centralny wjazd i dwa wejścia dla pieszych po bokach w bogatej oprawie. Wejścia akcentują medaliony z popiersiami rycerzy, zwornik łuku bramy centralnej zdobi główka aniołka, fryz pod zamykającym parter gzymsem – płyciny z tryglifami.
W środkowym łuku odsłonięto fragment gotyckiej bramy Przedniej, nad jej otwartym w 1958 na nowo ostrołukowym przejazdem zachowała się zamurowana strzelnica w formie klucza. Po jej bokach są wyryte w kamieniu herby z czasów zbudowania bramy (około 1410): po lewej dwa krzyże Gdańska, niegdyś białe w czerwonym polu, bez dodanej w 1457 korony, po prawej krzyż krzyżackiej komturii, czarny w białym polu. Brak kolorów i zerodowane kontury utrudniają ich odczytanie.
Z bocznych ścian parteru wystają fragmenty tkwiących wewnątrz okrągłych baszt bramy. W widoku od dziedzińca, po prawej stronie, wznosi się wieża ze schodami, przykryta miedzianym hełmem, niezwykle podobna do analogicznych wież zamku Kronborg, wcześniejszego dzieła Antoniego van Obberghena. Szczyt poddasza od tej strony zdobi dodatkowo wychylona z okrągłego świetlika, półpostać mężczyzny w rurkowym kołnierzu, trzymającego w rękach pęk kluczy. Według zapisanego w początkach XVIII wieku podania przedstawiała rajcę lub burmistrza, który w czasie jednego z oblężeń miał przekazać wrogowi klucze do miasta. Spisek został wykryty, schwytano go i skazano na ścięcie. Figura na Katowni, według najstarszych opisów drewniana, była zarazem jednym ze znaków szczególnych miasta, do zapamiętania przez wędrownych czeladników. Przywrócona po wojnie w wersji kamiennej, od czasu ostatniego remontu pozostaje bez głowy i kluczy.
Bibliografia:
Źródła:
Curicke R., Der Stadt Dantzigk historische Beschreibung, Danzig – Amsterdam 1687, s. 60 (z odręcznymi notatkami Jana Monety z I. poł. XVIII wieku, s. 61, 210
i 267).
Ranisch B., Beschreibung derer vornähmsten Gebäude in der Stadt Dantzig, 1709, reprint Marburg 1997, s. 21-23.
Literatura:
Januszajtis A., Przewodnik Gdańsk, Olszanica 2008, s. 132-134
Katalog Zabytków Sztuki Gdańsk Główne Miasto, Warszawa 2006, s. 14-21.
Kloeppel O., Das Stadtbild von Danzig in den drei Jahrhunderten seiner großen Geschichte, Danzig 1937 (z rysunkami i planami).
Orłowicz M., Ilustrowany przewodnik po Gdańsku, Warszawa 1928, s. 76.
Ranisch B., Beschreibung derer vornähmsten Gebäude in der Stadt Dantzig, 1709, reprint Marburg 1997, s. 21-23.
Rozenkranz E., Gdańska archeologia prawna, Gdańsk 1993, s. 115-118.
Rühle S., Der Stockturm und die Peinkammer, Danzig 1933.
