PRAETORIUS EPHRAIM, kaznodzieja kościoła św. Jakuba
| < Poprzednie | Następne > |
EPHRAIM PRAETORIUS (Prätorius) (11 III 1657 Gdańsk – 14 II 1723 Toruń), teolog, kaznodzieja (przełożony) kościoła św. Jakuba na Starym Mieście. Syn Georga, nauczyciela szkoły św. Jana i szkoły mariackiej oraz poślubionej przez niego w 1648 Elisabeth z domu Fischer. Starsi bracia Paul Gottfried i Georg Friedrich w czerwcu 1666 zapisani zostali do gdańskiego Gimnazjum Akademickiego. Paul Gottfried (13 V 1651 Gdańsk – 18 II 1703 Ostrowie) po studiach teologicznych w Wittenberdze był od 1689 do 1691 kaznodzieją w Reichenbergu (Bogatka; Żuławy Gdańskie), następnie kaznodzieją kościoła św. Jerzego na Oruni ( Kościół Najświętszego Serca Jezusa i św. Jana Bosko), w latach 1699–1701 jego pastorem, od 1701 pastor w Ostrowitem.
Od 1679 studiował teologię na uniwersytecie w Wittenberdze, od 1681 w Lipsku, od 1682 w Rostocku. Do Gdańska powrócił w 1683, od 13 września tego roku (po zdaniu egzaminu kandydackiego) duchowny, od 1685 pastor w Starej Kościelnicy (Alt-Münsterberg) i Gnojewie (Gnojau) na Żuławach Malborskich. Od 13 III 1698 kaznodzieja gdańskiego Lazaretu przy Bramie Oliwskiej, w latach 1700 i 1703–1705 kaznodzieja w Domu Dobroczynności. Od 1702 kaznodzieja szpitala i kościoła św. Jakuba. O objęcie tego stanowiska, popierany przez Ławę Miejską konkurował z forsowanym przez Trzeciego Ordynku Ernstem Gottliebem Lüscherem z Holsztyna, spory o wybór trwały kilka miesięcy. W kościele św. Jakuba wprowadził publiczne ćwiczenia katechizmowe, wygłosił aż 425 kazań, udzielił ostatniego namaszczenia 10 skazańcom i wydał 21 364 komunikaty. 15 II 1703 przedstawił, wraz z pastorem kościoła św. Bartłomieja Michaelem Kempinem zleconą im przez Ministerium Duchowne w ramach prac nad jednolitym gdańskim kancjonałem, 10-punktową recenzję kompletnego pruskiego śpiewnika (eines vollständiges Preussischen Gesangbuches), wydrukowanego w 1701 przez Johanna Daniela Stollego i przedstawionego gdańskiej Radzie Miejskiej. 10 IX 1705 objął urząd seniora duchowieństwa luterańskiego w Toruniu oraz do śmierci został pastorem w tamtejszym kościele Najświętszej Maryi Panny. Odchodzącego z Gdańska żegnał specjalny wiersz autorstwa Aegidiusa Glagaua, ucznia Gimnazjum Akademickiego.
Zwolennik ortodoksyjnego luteranizmu. Opublikował ponad trzydzieści prac, głównie z zakresu teologii i duszpasterstwa, które drukowano m.in. w Gdańsku i Lipsku. Rozgłos przyniosła mu bibliografia biblijna, z rozpraw teologicznych najbardziej znana jest „Bibliotheca homiletica” oder homiletische Bücher- Vorrath über die gantze Bibel (Danzig & Leipzig, 1691; uzupełniana i wznawiana jeszcze trzykrotnie do 1719). Część z jego prac poświęcona była historii nauki i piśmiennictwa Pomorza, na przykład bardzo ważne i dla badań nad Gdańskiem życiorysy i bibliografie profesorów gdańskich, toruńskich i elbląskich, zamieszczone w dziełach: Danziger Lehrer-Gedächtnis… (1704) i Athenae Gedanenses sive commentarius historico-chronologicus succinctus originem et constitutionem Gymnasii Dantisci … itemque recensionem superiorum ejus antistitum ... nec non vitas et scripta rectorum ac professorum eiusdem continens. Accedit series I rectorum scholarum reliquarum publicarum Gedanensium, II rectorum Gymnasiorum tum Thoruniensis tum Elbingensis (Lipsiae 1713): Ateny Gdańskie, czyli zwięzły komentarz historyczno-chronologiczny, przedstawiający początek i ustrój wspaniałego Gimnazjum Gdańskiego, a także poglądy jego najwyższych przełożonych, czyli protoscholarchów, a także życiorysy i dzieła jego rektorów i profesorów. Jako dodatki występują listy: 1. rektorów pozostałych gdańskich szkół publicznych, 2. rektorów toruńskich, jak i elbląskich gimnazjów. W rękopisie pozostawił jeszcze dwa tomy obszernego dzieła Das Evangelische Danzig (polski przekład: Athaenae Gedanenses Ephraima Praetoriusa, wyd. Mariusz Brodnicki, tłum. Maria Otto, Roman Dzięgielewski, Gdańsk 2016). W pracach nad gdańskim kościołem korzystał także z materiału zebranego przez brata Paula Gottfrieda. Posiadał księgozbiór liczący około 500 woluminów, który został wystawiony na pośmiertnej aukcji.
Był dwukrotnie żonaty. Po raz pierwszy w 1685 w Gnojewie z Barbarą Czierenberg (21 IV 1644 Gdańsk – 29 X 1710 Toruń), wdową po swoim poprzedniku, pastorze Barschkym. Po raz drugi żonaty był od 1711 z Elisabeth Lenzki, córką toruńskiego ławnika, z którą miał m.in. syna Nataniela, późniejszego burmistrza Torunia.
Bibliografia:
Księga wpisów uczniów Gimnazjum Gdańskiego 1580–1814, wyd. Zbigniew Nowak i Przemysław Szafran, Warszawa–Poznań 1974, s. 208.
Bertling August, Praetorius Ephraim, w: Allgemeine Deutsche Biographie, Bd. 26, Leipzig 1888, s. 515–516.
Rhesa Ludwig, Kurzgefaßte Nachrichten von allen seit der Reformation an den evangelischen Kirchen in Westpreuszen angestellten Predigern, Königsberg 1834, s. 67, 73, 202, 253.
Salmonowicz Stanisław, Praetorius Ephraim, w: Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. 3, Gdańsk 1997, s. 482-483.
Szarszewski Adam, Szpital i kościół św. Jakuba w Gdańsku, Toruń 1999, s. 83, 248.
