DUSZEŃKO FRANCISZEK, rektor Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych
| < Poprzednie | Następne > |
w Treblince, 1964
FRANCISZEK DUSZEŃKO (6 IV 1925 Gródek Jagielloński koło Lwowa – 11 IV 2008 Gdańsk). W latach 1942–1944 studiował w Państwowym Instytucie Sztuk Plastycznych we Lwowie u Mariana Wnuka. Od lipca 1943 do czerwca 1944 należał do Armii Krajowej (ps. „Gustaw”). Od 3 VII 1944 do 8 V 1945 więzień obozów koncentracyjnych Gross-Rosen, Oranienburg i Sachsenhausen.
Po wyzwoleniu przebywał w Warszawie, Zakopanem i Łodzi. Od 1947 kontynuował naukę w Państwowej Wyższej Szkole Przemysłu Artystycznego w Łodzi, następnie w gdańskiej Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych (PWSSP, Akademia Sztuk Pięknych (ASP)), gdzie w 1952 uzyskał dyplom. Od 1950 asystent w gdańskiej PWSSP, od 1956 docent. W latach 1956–2000 prowadził Pracownię Rzeźby, najpierw w studium roku ogólnego, od 1958 na Wydziale Rzeźby. Od 1973 profesor nadzwyczajny, w latach 1981–1987 rektor uczelni, wybrany w pierwszych wolnych wyborach. Od 1990 profesor zwyczajny. Na prośbę władz gdańskiej ASP sprawował jeszcze do 2001 opiekę nad przygotowującymi dyplom młodymi rzeźbiarzami.
Debiutował w okresie socrealizmu, gdy obowiązywała zaangażowana treść i tradycyjna forma (Waryński, 1950; Portret lekarki, 1952; projekty konkursowe na pomniki Wyzwolenia w Bydgoszczy i Sosnowcu). W latach 1952–1962, wraz ze Stanisławem Horno-Popławskim, Alfredem Wiśniewskim i Adamem Smolaną, należał do zespołu plastyków pracujących nad renowacją Drogi Królewskiej (m.in. przy Długim Targu: kobiece sfinksy przedproża kamienicy nr 8, figury rycerzy portalu nr 40, portal przy ul. Ogarnej 99). W monumentalnych realizacjach pomnikowych wspólne jest połączenie abstrakcyjnych bloków kamienia z rzeźbą figuratywną. Pomnik Pamięci Ofiar Obozu Zagłady w Treblince (1964, z architektem Adamem Hauptem i rzeźbiarzem Franciszkiem Strynkiewiczem) stanowił nowatorską wówczas aranżację przestrzeni z setkami nieobrobionych głazów bazaltu (symbole miejsca pochodzenia ofiar), wśród których stoi symboliczny grobowiec ze szczeliną na osi i rodzajem kapitela z reliefem przedstawiającym ludzkie szczątki z jednej strony i żydowską menorę z drugiej. Kolejną realizacją był pomnik Obrońców Westerplatte (1966, z Adamem Hauptem i Henrykiem Kitowskim) w formie ustawionego na ziemnym kopcu pionowego obelisku z granitowych bloków pokrytych reliefem figuralnym i napisami (za udział w realizacji pomnika otrzymał zespołową nagrodę I stopnia Ministra Obrony Narodowej). Pomnik Artylerzysty Polskiego (1980) w Toruniu składa się z nierównej, poziomej bryły z romboidalnych chropawych głazów z zarysami dział armatnich, zwieńczonej ekspresyjną zbitką realistycznych, portretowych głów w hełmach i popiersia żołnierza z uniesioną ręką. Z innych realizacji wymienić można pomnik Marii Konopnickiej w Gdańsku (1977), wystrój kościoła św. Józefa w Gdyni-Leszczynkach, z ogromną figurą unoszącego się nad ołtarzem Chrystusa (1983–1987), rzeźbę "Redemptor" w kościele Redemptorystów w Zamościu (1982–1984). Jego prace znajdują się w zbiorach Muzeów Narodowych w Warszawie i w Gdańsku, w Muzeum Medalierstwa we Wrocławiu i w New Delhi. Miał w Gdańsku pracownie: od 1959 przy ul. św. Ducha 101/103, od 1967 przy ul. Chlebnickiej 11/12.
Odznaczony m.in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1967), Krzyżem Oficerskim OOP (1978), Krzyżem Komandorskim OOP (1996), Krzyżem Oświęcimskim (1987), Medalem Tysiąclecia (1966), odznaką „Za zasługi dla Gdańska” (1960), „Orderem Stańczyka” miesięcznika „Litery” (1967). W 1986 otrzymał Nagrodę Prezydenta Miasta Gdańska, w 1989 Nagrodę im. Brata Alberta za wybitne osiągnięcia w dziedzinie sztuki sakralnej.
Od 1951 żonaty był z Urszulą Ruhnke-Duszeńko (1922–2014), malarką. Ojciec Marcina (1958–2000), adiunkta gdańskiej PWSSP. Pochowany (obok żony i syna) na cmentarzu Srebrzysko. W 2008 pośmiertnie przyznano mu Medal Księcia Mściwoja II. W 2015, w ramach projektu „Digitalizacja i ewidencja spuścizny po artyście rzeźbiarzu Franciszku Duszeńce przechowywanej w Bibliotece ASP w Gdańsku”, realizowanego w Bibliotece ASP w ramach programu „Ochrona i cyfryzacja dziedzictwa kulturowego”, dokonano inwentaryzacji jego dorobku twórczego, przekazanego w 2013 uczelni przez żonę, obejmującego 520 fotografii stanowiących dokumentację dorobku rzeźbiarskiego oraz 1500 rysunków przedstawiających projekty pomników i innych realizacji rzeźbiarskich artysty. Sejm RP ustanowił rok 2025 Rokiem Franciszka Duszeńki.
