ŻMUDA-TRZEBIATOWSKI KLEMENS, profesor Uniwersytetu Gdańskiego
KLEMENS ŻMUDA-TRZEBIATOWSKI (15 I 1913 Łąkie Szlacheckie (wybudowanie Dampelek, pow. Chojnice) – 30 IV 1984 Gdańsk), pedagog, profesor Uniwersytetu Gdańskiego (UG). Jeden z jedenaściorga dzieci rolnika Marcina i Cecylii z domu Żmuda-Trzebiatowskiej, miał cztery siostry oraz sześciu braci. Absolwent siedmioklasowej szkoły podstawowej w Brzeźnie Szlacheckim (1927), Uniwersytetu Ludowego w Dalkach koło Gniezna (1928), następnie – dzięki stypendium Fundacji Raczyńskich – Seminarium Nauczycielskiego w Kościerzynie (matura 1934). Odbył roczną służbę wojskową w szkole podchorążych w Zambrowie i Toruniu, podporucznik.
W latach 1935–1937 bez stałego zatrudnienia, pracował jako nauczyciel wolontariusz lub płatny od godzin nadliczbowych, instruktor przysposobienia wojskowego i wychowania fizycznego w szkole handlowej, gimnazjum ogólnokształcącym i ogólnokształcącej szkole zawodowej w Chojnicach, od 1936 w szkole powszechnej w Kamieniu Pomorskim (Kamień Krajeński). W nadziei otrzymania etatu nauczycielskiego w 1937 zapisał się do Zawiązku Strzeleckiego w Czersku (pow. Chojnice), po kilku miesiącach bezskutecznego oczekiwania, wystąpił z tej organizacji. W tym samym roku (1937) otrzymał pracę w szkole podstawowej w dalekim Botowie (pow. Pińsk, obecnie Białoruś). Podjął też zaoczne studia geografii w Wolnej Wszechnicy Polskiej (WWP) w Warszawie.
Podczas II wojny światowej, od października 1939 do stycznia 1945 mieszkał w Lipiu (pow. Grójec), od 1940 uczył w tamtejszej publicznej szkole powszechnej języka niemieckiego, jednocześnie brał udział w tajnym nauczaniu w tamtejszym gimnazjum. Od 1940 był członkiem Związku Walki Zbrojnej, od 1941 Tajnej Organizacji Nauczycielskiej (TON), konspiracyjnej formy działalności Związku Nauczycielstwa Polskiego (ZNP), podporządkowanej Departamentowi Oświaty i Kultury Delegatury Rządu na Kraj. Od 1942 członek Armii Krajowej (AK), pseudonim „Dąb”, członek komórki wywiadowczej Ośrodka VIII Lipie Obwodu AK Grójec, uczestnik kilku akcji likwidacyjnych konfidentów czy członków band rabunkowych. Od 1943 dowódca placówki i plutonu AK w Lipiu, brał udział w przyjmowaniu zrzutów spadochronowych 10 IX 1943 i 12 IV 1944.
Od lutego 1945 z rodziną na Pomorzu, do maja zatrudniony był jako inspektor szkolny w Chojnicach. 15 III 1945 na Wydziale Pedagogicznym WWP w Łodzi uzyskał stopień magistra filozofii w zakresie pedagogiki. W maju 1945 zmobilizowany, był kierownikiem tajnej kancelarii w Rejonowej Komendzie Uzupełnień w Starogardzie Gdańskim. W kwietniu 1945 zapisał się do Polskiej Partii Robotniczej (PPR). Od października 1945 nauczyciel Liceum Pedagogicznego w Bytowie, po roku dyrektor tej placówki. Był przewodniczącym Powiatowego Komitetu PPR i radnym bytowskiej Miejskiej Rady Narodowej. Od 1946 dyplomowany nauczyciel szkół średnich z prawem wykładania pedagogiki i propedeutyki filozofii.
Od listopada 1947 do sierpnia 1952 dyrektor Państwowego Liceum Pedagogicznego w Słupsku. Wstąpił do tworzącej się Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR). W listopadzie 1951 w gdańskiej Państwowej Wyższej Szkole Pedagogicznej (PWSP, od 1953 Wyższa Szkoła Pedagogiczna (WSP)) zdał egzamin uproszczony na nauczyciela biologii w szkołach średnich. Mieszkając w Słupsku, od września 1952 zatrudniony był w gdańskiej PWSP jako docent kontraktowy zoologii ogólnej i metodyki biologii, po roku psychologii, w grudniu 1955 został zastępcą profesora w Katerze Pedagogiki. Jednocześnie na przełomie 1953/1954 był kierownikiem Wyższego Kursu Nauczycielskiego i Rejonowej Komisji Kształcenia Niewykwalifikowanych Nauczycieli i Wychowawców w Słupsku.
W październiku 1955 powołany przez z Ministra Oświaty na stanowisko kierownika Wydziału Oświaty Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej (PWRN) w Koszalinie, w gdańskiej WSP pracował w roku akademickim 1955/1956 na drugim etacie, następnie urlopowany. W 1957, wysunięty przez koszalińskie środowisko nauczycielskie, bezskutecznie kandydował w wyborach do Sejmu RP (otrzymał 13 427 głosów). W tym samym roku został przewodniczącym Wojewódzkiego Komitetu Frontu Jedności Narodu w Koszalinie, w 1958 radnym Wojewódzkiej Rady Narodowej. W tym samym roku (1958), oskarżony o zatajanie wojennej przeszłości, udziału w konspiracyjnej działalności AK, został wydalony z szeregów PZPR i odwołany z funkcji kierownika Wydziału Oświaty PWRN w Koszalinie.
Od października 1958 ponownie zatrudniony w Katedrze Pedagogiki w WSP w Gdańsku. Od 1960 doktor nauk humanistycznych na podstawie dysertacji Oświata i szkolnictwo polskie na Pomorzu Zachodnim w pierwszej połowie XX wieku (przewód na Wydziale Pedagogicznym Uniwersytetu Warszawskiego, promotor: profesor Łukasz Kurdybacha). Od 1961 zatrudniony na stanowisku starszego wykładowcy, był kierownikiem Zakładu Praktyk, od 1969 na stanowisku docenta etatowego.
Od 1970 pracownik UG, od 1971, na podstawie dorobku i monografii Szkolnictwo powszechne w Polsce w latach 1918–1932, doktor habilitowany (przewód na Wydziale Filozoficzno-Historycznym Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu). Od 1977 profesor nadzwyczajny (tytularny). W latach 1970–1972 był zastępcą dyrektora Instytutu Pedagogiki i Psychologii, w 1978–1981 dyrektorem Instytutu Pedagogiki (IP), w 1980–1983 prodziekanem Wydziału Humanistycznego i w tych samych latach kierownikiem Zakładu Historii Oświaty, Wychowania i Nauki IP.
Badacz dziejów oświaty i wychowania na Pomorzu Zachodnim oraz Powiślu, strajków szkolnych w Prusach Zachodnich w początkach XX wieku, rozwóju szkolnictwa w Polsce w okresie międzywojennym, organizacji szkolnictwa w Polsce po 1945. Autor prac (oprócz dysertacji doktorskiej i habilitacyjnej) Organizacja i podstawy prawne szkolnictwa (cz. I‒IV, 1964, 1966, 1968, 1969); Organizacja szkolnictwa w Polsce Ludowej (1972), Poradnik organizacyjno-ekonomiczny kierownika szkoły (1972, 1975, wspólnie z Kazimierzem Podoskim), Oświata i wychowanie w XX wieku (1975), System oświatowy Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej na tle porównawczym (Źródła). Skrypt uczelniany (1980, wspólnie z Józefem Żerko), Szkolnictwo w województwie pomorskim w latach 1920‒1939 (pośmiertnie, 1986). Autor także szeregu artykułów, m.in. Główne kierunki prac naukowo-badawczych Instytutu Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu Gdańskiego („Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Gdańskiego, Pedagogika, Psychologia, Historia Wychowania”, 1973, nr 2).
Współpracował z Polską Akademią Nauk w sprawie reformy oświaty, także m.in. z uniwersytetami w Berlinie, Lund, Aberdeen, Bremie, Debreczynie i Bratysławie. Od 1 X 1983 na emeryturze, nadal pracował w niepełnym wymiarze godzin. Wchodził w skład rady redakcyjnej m.in. „Przeglądu Historyczno-Oświatowego”, „Biblioteki Słupskiej” (od 1957), „Zapisków Koszalińskich” (od 1957). Członek Związku Nauczycielstwa Polskiego (od 1938), m.in. delegat na III Krajowy Zjazd w Warszawie (1951) i członek Sekcji Nauk Zarządu Głównego,
Gdańskiego Towarzystwa Naukowego i Instytutu Bałtyckiego.
Odznaczony m.in. Złotym Krzyżem Zasługi (1957), Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1978), Medalem Komisji Edukacji Narodowej, odznaką „Zasłużonym Ziemi Gdańskiej”, wyróżniony honorowym tytułem „Zasłużonego Nauczyciela PRL” (1982).
Od 7 VIII 1937 żonaty był z Gertrudą z domu Pluto-Prądzyńską (22 II 1920 – 4 I 2018 Gdańsk), bibliotekarką. Ojciec Teresy Trzebiatowskiej–Daty, żony prof. Jana Daty, magistra historii, nauczycielki, Zdzisława (ur. 1947), magistra ekonomii, i Joanny zamężnej Szumiłowskiej (ur. 1957), magistra pedagogiki.
Pochowany 4 V 1983 na Cmentarzu Komunalnym nr 5, Łostowickim. 12 X 2013 w Łąkiem odsłonięto poświęconą mu tablicę, ufundowaną przez Fundację „Naji Gochë” przy współudziale Rady Rodzin Trzebiatowskich i Rady Sołeckiej w Łąkiem.
Bibliografia:
Bibliografia prac Klemensa Żmudy-Trzebiatowskiego, „Zeszyty Naukowe Wydziału Humanistycznego. Pedagogika, Historia Wychowania” 1983, nr 13.
Mokrzecki Lech, Profesor Klemens Trzebiatowski (1913–1984), „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Gdańskiego, Pedagogika. Historia Wychowania”, 1993, nr 21, s. 156–162.
Szews Jerzy, Żmuda-Trzebiatowski Klemens, w: Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. IV, Gdańsk 1997, s. 543.
Romanow Zenon, Aparat Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej wobec Armii Krajowej. Casus Klemensa Trzebiatowskiego (1913–1984), „Acta Cassubiana”, t. 16, 2014, s. 71–95.
