FRANCISZKANIE
| < Poprzednie | Następne > |
FRANCISZKANIE. Zakon Braci Mniejszych, żebraczy, założony na początku XIII wieku przez św. Franciszka z Asyżu; propagował zasady Ewangelii i wiernego naśladowania Jezusa Chrystusa, skupiony na pracy misyjnej zwłaszcza pośród uboższych warstw ludności miejskiej. W XIII wieku podzielony na gałąź obserwancką, przestrzegającą surowszej reguły (w Polsce jej przedstawicieli zwano bernardynami, reformatami i kapucynami), i gałąź stosującą zasady łagodniejsze (franciszkanie konwentualni, noszący szare habity, od czasów rewolucji francuskiej w roku 1789 – czarne). Podział zatwierdził w 1517 papież Leon X.
W Polsce od lat 1236–1237 (Wrocław, Kraków). W 1238 roku stworzyli osobną prowincję czesko-polską, z odrębnymi kustodiami na Śląsku, w Wielkopolsce, Małopolsce i w państwie zakonu krzyżackiego. W 1272 roku kustodia pruska podporządkowała się prowincji saskiej. Klasztor w Gdańsku (w kustodii pruskiej i prowincji saskiej) założono w roku 1419 na mocy bulli papieża Marcina V. W latach 1419–1423 franciszkanom przydzielono parcelę w zachodniej części Starego Przedmieścia ( kościół i klasztor franciszkanów św. Trójcy). Fundację zatwierdził w roku 1431 wielki mistrz krzyżacki Paul von Russdorf, przy współudziale Rady Głównego Miasta, zwalniając franciszkanów od opłat gruntowych na rzecz miasta. Pierwszym gwardianem gdańskiego konwentu był ojciec Klemens. Podstawą utrzymania zgromadzenia były jałmużny zbierane w Gdańsku i w okolicy oraz darowizny rycerstwa pomorskiego i gdańszczan. W 1507 roku biskup pomezański Job von Dobeneck zezwolił na zbieranie jałmużny na Żuławach Wiślanych w zamian za głoszenie kazań i sprawowanie służby bożej. W 1521 Zygmunt I Stary potwierdził przywilej z roku 1431 i zatwierdził darowiznę łąki koło wsi Roszkowo przy Pruszczu Gdańskim, nadaną przez szlachcica (nobilis) Teodoryka Boruncza (Bormitz, de Dorzmiesz). Franciszkanie, jako kaznodzieje i spowiednicy, prowadzili działalność duszpasterską wśród mieszkańców Starego Przedmieścia, założyli szkołę zakonną, służącą nie tylko im, ale i osobom świeckim, głównie synom mieszczan gdańskich. Wysoki poziom osiągnęło studium teologiczne (wykładali tu na przełomie XV i XVI wieku doktorzy teologii Mikołaj Lackmann i Ludwik Hannig, późniejsi prowincjałowie sascy). W klasztorze zgromadzono pokaźny zbiór rękopisów, prowadzono kronikę dziejów zakonu w Prusach. Do franciszkanów należało także głoszenie kazań jubileuszowych w kościele Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (NMP), duszpasterstwo pomocnicze w Oruni oraz duszpasterstwo pośród rybaków. Miejscowi bracia słynęli również z umiejętności budowlanych (np. brat Marcin Leuther, architekt nadzorujący przebudowę kompleksu zabudowań franciszkańskich na przełomie XV i XVI wieku, prawdopodobny twórca gotyckich stall w kościele św. Trójcy). Przy klasztorze od 1471 roku funkcjonowało bractwo dla świeckich (akt założycielski odnowiono w 1513), służące pogłębianiu praktyk religijnych poprzez uczestnictwo w mszach, czuwaniach, modlitwach, postach. Zachowały się dokumenty (z lat 1476 i 1493) przyjęcia do tego bractwa mieszczan i okolicznych rycerzy.
W latach 1459–1467 klasztor gdański usiłowali podporządkować sobie bernardyni z Polski, popierani przez króla Kazimierza Jagiellończyka. Prowincja saska utrzymała jednak stan posiadania dzięki wsparciu papieża Pawła II. W okresie reformacji nastąpił upadek świetności klasztoru. Za umiarkowanego zwolennika reformacji w Gdańsku uchodził kustosz i kaznodzieja w kościele św. Trójcy Alexander Svenichen, w okresach 1523–1525 i 1526–1529 kaznodzieja w kościele NMP, absolwent uniwersytetu w Wittenberdze. W 1525 roku klasztor franciszkanów splądrowano, zakonników przeniesiono do klasztoru karmelitów, w budynkach zamierzano umieścić szkołę. Interwencja Zygmunta I Starego przywróciła franciszkanom klasztor, ale nie zdołała już uchronić konwentu, którego członkowie m.in. zaniedbali pieczy nad Orunią, przed dalszym rozprzężeniem. 30 IX 1555 ostatni gwardian klasztoru (zarazem kustosz pruski), ojciec Jan Rollaw, dobrowolnie przekazał Radzie Miejskiej kościół, kaplicę, bibliotekę i opustoszałe budynki klasztorne ze wszystkimi prawami własności, z życzeniem, aby powstała tu szkoła, a młodzież wychowywała się w niej „ku chwale Bożej i chlubie Gdańska”. Do śmierci mieli w nich mieszkać trzej ostatni franciszkanie, korzystając z tzw. kościoła chórowego (czyli prezbiterium) oraz prowadząc szkołę elementarną. Po śmierci Rollawa w roku 1560 zostali jednak odsunięci od kościoła i szkoły, a w 1570 zmuszeni do przeniesienia się do klasztoru cystersów w Oliwie.
W 1561 roku kustosz pruski rezydujący w Nowem, Mathias Luthe (Ludke, Ludeke), podjął próbę odzyskania klasztoru, lecz Rada Gdańska odmówiła, powołując się na cesję Rollawa i poczynione już remonty. Podobnie nie przyniosły rezultatu starania franciszkanów z prowincji polskiej (1562), saskiej (1570) oraz biskupa włocławskiego Hieronima Rozrażewskiego (1595). W 1615 roku franciszkanie konwentualni uzyskali od Zygmunta III Wazy potwierdzenie prawa do klasztoru gdańskiego oraz przywilejów z lat 1431 i 1521, a w roku 1651, podczas sporu kalwinistów z luteranami, przysłali na rekonesans dwóch zakonników z Warszawy. Zabiegi nie przyniosły efektów, jednak jeszcze w XVIII wieku na kapitułach prowincjonalnych franciszkanów konwentualnych wybierano tytularnego gwardiana gdańskiego.
Franciszkanie konwentualni powrócili do Gdańska w roku 1945, obejmując (28 kwietnia) zrujnowany kościół św. Trójcy oraz kaplicę św. Anny. Bezowocne okazały się ich starania o przejęcie dawnego klasztoru (od 2. połowy XIX wieku funkcjonował jako muzeum; Muzeum Narodowe), ponowione w latach 1994-1995 (z myślą założenia tu Seminarium), po uchwaleniu nowej ustawy i powołaniu Komisji Majątkowej do zwrotu przejętych przez Polską Rzeczpospolitą Ludową po 1945 dóbr kościelnych, która nie obejmowała jednak zaszłości wcześniejszych. Podobne stanowisko zajęły władze województwa, także będące adresatem pozwu roszczeniowego. Początkowo po wojnie za siedzibę służyła franciszkanom menonicka pastorówka przy ul. Menonitów 1. We wrześniu 1945 przenieśli się do domu galeriowego, tzw. kazalnicowego przy kościele św. Trójcy, a w roku 1949 do odbudowanej plebanii (domu pastorów) przy ul. św. Trójcy 4.
Od 1987 roku Gdańsk stał się siedzibą osobnej prowincji franciszkanów konwentualnych. W związku z tym w latach 1988–1990 wybudowano przy północnej ścianie prezbiterium kościoła św. Trójcy nowy, nawiązujący stylem do zabudowy ulicy budynek, w którym umieszczono Kurię Prowincjonalną (pod tym samym adresem co klasztor). Przy Kurii mieści się także Dom Pojednania i Spotkań im. św. Maksymiliana Kolbego, służący międzynarodowym sympozjom i przełamywaniu barier pomiędzy narodami ( Adalbertus-Werk; Forsterówka).
