Kościół św. Olafa i wieś Wisłoujście około 1734 na rycinie Christiana Winklera (obok twierdza w Wisłoujściu, w oddali klasztor w Oliwie (nr 9), w lewo Wrzeszcz (nr 7), Nowe Szkoty (nr 6), Grodzisko (nr 4), Chełm (nr 3), Biskupia Górka (nr 2))
Matthaeus Deisch, Wisłoujście – widok twierdzy i kościoła św. Olafa (po prawej, z nr 4) od strony zachodniej, 1761–1765
Kościół w latach 30. XX wieku, między twierdzą Wisłoujście a kościołem budynek plebani (z prawej), 1934
KOŚCIÓŁ GARNIZONOWY ŚW. OLAFA, Wisłoujście (nieistniejący). W wyniku zmiany koryta Wisły w 1371, odsunięcia się jej nurtu od zamku gdańskiego i konieczności wzniesienia przy ujściu rzeki do morza kontrolującego ją blokhauzu ( Wisłoujście), funkcjonującego od 1379, na doraźne potrzeby religijne marynarzy i kupców powstała przy nim drewniana kaplica pod wezwaniem św. Olafa (wezwanie potwierdzone dla II połowy XV wieku). Po raz pierwszy wzmiankowano ją w 1403, kiedy z okazji wizyty w Wisłoujściu 23 lipca tego roku wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego Konrada von Jungingena tutejszy pleban (określany jako biedny) otrzymał połowę grzywny (marki). Pod względem administracji kościelnej należała do biskupa pomezańskiego (z siedzibą w Kwidzynie), w XV wieku bezprawne pretensje zgłaszało do niej biskupstwo włocławskie.
W 1454 ( wojna trzynastoletnia) kaplica znalazła się na obszarze należącym do Gdańska. W 1476 biskup włocławski Zbigniew Oleśnicki nakazywał miejscowemu kapelanowi odprawiać msze, a w szczególnych wypadkach udzielać sakramenty marynarzom i kupcom. Funkcjonowała sezonowo, od wiosny do św. Marcina (11 XI), zimę obsługujący ją kapelan spędzał w Gdańsku (około 1488 kapelan Georg, opuszczając na zimę kaplicę, utonął w Wiśle). W dobie reformacji, ostatecznie po 1557, pieczę nad kaplicą i parafią przejęli luteranie, pierwszy kaznodzieja luterański notowany był od około 1560 (Johann Krossling). Duchowni protestanccy posługiwali tu na ogół w pojedynkę, a tutejszy zbór zaliczał się do mniej ważnych w hierarchii ważności w luterańskim Ministerium Duchownym w Gdańsku.
W 1577, tuż przed oblężeniem miasta przez wojska Stefana Batorego ( wojna Gdańska z królem polskim Stefanem Batorym), kaplica św. Olafa została prewencyjnie zburzona. Przed 1608 kościół został odbudowany na południe od twierdzy jako niewielki budynek szachulcowy ze spadzistym dachem (widoczny na obrazie Apoteoza Gdańska Isaaka van den Blocka w grupie innych, przylegających do twierdzy budynków gospodarczych). Wezwania świątyni już nie odnawiano i odtąd zwano go najczęściej Garnizonowym lub kościołem w Wisłoujściu. Około 1600 zainstalowano w nim organy (pierwsze w kościołach położonych poza miastem).
W 1671, wobec groźby zawalenia, dotychczasowy budynek rozebrano i wybudowano nowy. Nadano mu kształt gdańskiego herbu i wzniesiono w konstrukcji szkieletowej o wymiarach około 5 × 38 m. Był niższy od poprzedniego, przeniesiony ołtarz (z 1635, z obrazem „Chrystus i dowódca Kafarnaum” i m.in. boczną rzeźbą Chrystusa z klęczącymi żołnierzami) musiał zostać pozbawiony rzeźbionego zwieńczenia. W 1700 kapitan Johann Görtz ufundował konfesjonał w zakrystii, w której znajdowało się też 12 obrazów fundacji witryków (świeckich zarządców kościoła) Paula Zincka i Johanna Dölinga, oraz obraz pastora Gabriela Marquarda .
Spalony podczas oblężenia Gdańska w 1734 i odbudowany z muru pruskiego w dwa lata później na tak zwanej kontraskarpie. W 1789 poddany kolejnej przebudowie. W 1807 ponownie zniszczony podczas oblężenia twierdzy przez wojska francuskie. W 1823 odbudowany na koszt państwa (za 8483 talary) wewnątrz bastionu nr 5 (odnowionej fortyfikacji Szańca Wschodniego). Zgodnie z zaleceniami władz wojskowych miał on wysokość i grubość murów przystosowaną w razie wojny do pełnienia funkcji blokhauzu. Od 1840 do 1893 był kościołem filialnym parafii Wniebowstąpienia ( Kościół Niepokalanego Serca Maryi) w Nowym Porcie. Od 1893 do 1945 ponownie kościół parafialny z własnym pastorem. Zniszczony w 1945, nieodbudowany. Ocalała plebania pełniła przez dłuższy czas funkcję siedziby komisariatu wodnego policji. BM SK
