FABRYKA KARABINÓW
| < Poprzednie | Następne > |
FABRYKA KARABINÓW (Gewehrfabrik), Weidengasse 21 (ul. Łąkowa), od około 1900 nr 35/38. Do 1853 zakłady produkujące broń w Gdańsku były prywatnymi wytwórniami o charakterze manufaktur. W latach 1817–1839 warsztat rusznikarski, następnie fabryczkę karabinów na Osieku, przy An der Schneidemühle (ul. Tartaczna, u zbiegu z ul. Sierocą), w notowanym od 1531 młynie prochowym przy odgałęzieniu Kanału Raduni, prowadził Johann Ferdinand Geschkat (28 IV 1782 Gdańsk – 7 XI 1844 Jelitkowo). Od 1818 działał zakład rusznikarski Friedricha Wilhelma Apfelbauma (1796 Gdańsk – 31 I 1853 Gdańsk), początkowo nad Kanałem Raduni koło Targu Rakowego, a od 1821 w Oliwie, na zlecenie armii pruskiej naprawiający zdobyczną broń francuską.
W 1828 Geschkat i Apfelbaum, otrzymawszy zamówienie na przeróbkę karabinów skałkowych na kapiszonowe oraz produkcję karabinów kapiszonowych pruskich konstrukcji wz. 09, założyli nad Potokiem Oliwskim, w dawnym młynie Günthershof ( Wojnowo), odlewnię żelaza, a w 1835 w młynie Konradshammer kuźnię i fabryczkę karabinów. Kantor firmy znajdował się przy 4. Damm 7 (ul. Grobla IV). W 1837 pełnomocnikiem firmy został zięć Geschkata, Johann Gerhard Plagemann; firma przyjęła nazwę Geschkat und Plagemann; spółkę rozwiązano 22 I 1839, firma powróciła do nazwy Ferdinand Geschkat.
W 1839 Geschkat z powodu budowy na Osieku szpitala wojskowego przeniósł montownię karabinów na Dolne Miasto, do zakupionego budynku po byłej niewielkiej rafinerii cukru przy Weidengasse 21. Powstawały tam początkowo karabiny kapiszonowe pruskiej konstrukcji wz. 39; produkowano i przerabiano rocznie średnio kilka tysięcy sztuk broni (10 000 to teoretyczna moc produkcyjna zakładu).
Po śmierci Geschkata firmę Ferd. Geschkat Successores w latach 1844–1849 prowadził Emil Holder Burrucker (1 VII 1810 Gdańsk – 30 VII 1854 Cincinatti, USA), jego drugi zięć, emerytowany lejtnant wojsk pruskich. W 1846 uruchomiono w zakładzie przy Łąkowej maszynę parową o mocy 16 KM do napędu maszyn (18 lutego tegoż roku sprawę trudności jej uruchomienia poruszano nawet podczas posiedzenia Rady Miejskiej). Pozwoliło to zrezygnować z kuźni w Konradshammer, zatrzymano odlewnię w Günthershof. 1 V 1849 E.H. Burrucker sprzedał zakład przy Łąkowej i odlewnię w Günthershof Heinrichowi i Maximilianowi Behrendom i wyjechał do USA. Nabywcy z powodu bankructwa firmy 1 II 1853 odsprzedali fabrykę władzom państwowym. W zakładzie przy Łąkowej urządzono działającą od 1 IV 1853 Fabrykę Broni. Powiększona i zmodernizowana w 1857 (według planów Carla Ferdinanda Bussego) i w 1864 po pożarze, zajmowała obszar między Weidengasse (ul. Łąkowa) i Kolkowgasse (ul. Królikarnia) na północy oraz Schleusengasse (ul. Kieturakisa) od południa. Na potrzeby robotników (także Królewskich Warsztatów Naprawy Sprzętu Artyleryjskiego) od połowy XIX wieku budowano domy mieszkalne w rejonie ulic Królikarnia i Chłodna (Straußgasse). Kontynuując działalność poprzedników, Fabryka Broni wytwarzała nadal karabiny kapiszonowe wz. 39, a w 1857 rozpoczęła produkcję nowoczesnych karabinów odtylcowych i iglicowych konstrukcji Dreysego wz. 1841 o kalibrze 15,4 mm (3–5 tysięcy sztuk rocznie). Po modernizacjach zakładu i zwiększeniu mocy maszyn parowych oraz liczby zatrudnionych produkowano kolejne wersje tej broni: modele 60, 62, 65 (około 3 tysiące sztuk miesięcznie). W 1873 do produkcji wszedł nowy typ karabinu odtylcowego konstrukcji Mausera wz. 1871 o kalibrze 11 mm, w następnych latach kolejne unowocześnione modele, w tym wz. 1884 i 1888, kalibru 7,9 mm. W 1901 rozpoczęto produkcję podstawowego karabinu będącego na wyposażeniu armii niemieckiej: iglicowego, powtarzalnego karabinu typu Mauser wz. 1898, kalibru 7,9 mm, produkowanego we wszystkich fabrykach zbrojeniowych Niemiec do końca I wojny światowej.
W 1875 fabryka zatrudniała 1200 osób i zwiększyła produkcję do kilkudziesięciu tysięcy karabinów rocznie, od 1885 produkowała także stalowe lance na potrzeby kawalerii. 19 XI 1887 osiągnęła rekordową produkcję na dobę – 500 karabinów. 30 XII 1889 fabrykę strawił pożar. 29 II 1892 pod Ratuszem Głównego Miasta odbyła się demonstracja 1200 bezrobotnych robotników. Pracę wznowiono w następnych miesiącach 1892, po odbudowie i zmianie oprzyrządowania. W celu zwiększenia produkcji karabinów potrzebnych do przezbrojenia modernizowanej armii niemieckiej zrezygnowano z produkowanej do roku 1889 amunicji karabinowej. 22 III 1897 na dziedzińcu fabryki odsłonięto obelisk z medalionem przedstawiającym cesarza Wilhelma I.
W 1910 fabryka zatrudniała 900 pracowników, w 1914 – 805, w 1917 – 5 998, w 1918 – 881. Podczas I wojny światowej wytwarzano rocznie, przy całodobowej pracy, 400–450 000 karabinów. Po wstrzymaniu produkcji z końcem I wojny światowej część maszyn w 1919 zakupiło państwo polskie. Po utworzeniu zdemilitaryzowanego II Wolnego Miasta Gdańska 26 II 1921 Liga Narodów odmówiła prośbie Heinricha Sahma o wykonanie w ciągu najbliższych trzech lat wcześniejszego zamówienia rządu peruwiańskiego na karabiny i amunicję. Nie zaakceptowano też propozycji dyrektora (cywilnego) fabryki Ludwiga Noé o przestawienie jej na produkcję pokojową. Jeszcze w 1921 państwo polskie przejęło w ramach podziału niemieckiego mienia państwowego w Gdańsku resztę wyposażenia fabryki. Urządzenia techniczne wywieziono do Państwowej Fabryki Broni w Warszawie, w 1923 przekazując je do Państwowej Fabryki Broni w Radomiu (gdzie na ich bazie powstały istniejące obecnie zakłady zbrojeniowe Łucznik). Jednym z ostatnich przejawów działalności gdańskiej fabryki było wybicie na zlecenie władz miasta w 1920 (jeszcze przed oficjalnym powołaniem Wolnego Miasta Gdańska) dziesięciofenigowych monet z cynku, już z herbem miasta i napisem „Stadt Danzig” ( pieniądz).
Do 1945 zabudowania dawnej fabryki były siedzibami firm (np. Fabryka Monopolu Tytoniowego), organizacji (w tym NSDAP), warsztatów stolarskich i ślusarskich, mieszkaniami prywatnymi. Po II wojny światowej były tam siedziby Gdańskich Zakładów Futrzarskich, Fabryki Ogniw i Baterii „Daimon”; mieściły się fabryka opakowań i fabryka obrabiarek, w latach 1994–2000 zakłady odzieżowe, od roku 2000 między innymi szpital weterynaryjny. Mają tam siedzibę także Gdańskie Melioracje sp. z o.o. (powstałe 1 VIII 1993 w wyniku przekształceń Okręgowego Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji w Gdańsku). Od 2005 większość budynków należy do szpitala weterynaryjnego. Karabiny produkowane w fabryce znajdują się w zbiorach Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie i Muzeum Historycznego Miasta Gdańska.
