CRAMER JOHANN JAKOB, pastor kościoła św. Jana

Aktualna wersja na dzień 20:15, 14 lis 2024

Epitafium Johanna Jacoba Cramera w kościele św. Jana

Fragment płyty nagrobnej Johanna Jacoba Cramera w kościele św. Jana

Lokalizacja płyty nagrobnej Johanna Jacoba Cramera w kościele św. Jana

Strona tytułowa oracji Johanna Jacoba Cramera wygłoszonej z okazji odnowienia gdańskiego Gimnazjum Akademickiego

Johann Jacob Cramer: na cześć ślubu brata Friedricha, 1650

JOHANN JAKOB CRAMER (Cramerus) (23 III 1599 Szczecin – 4 IV 1659 Gdańsk), pastor gdańskiego kościoła św. Jana, teolog, nauczyciel akademicki. Najstarszy syn Daniela Cramera (20 I 1568 Recz (Reetz) – 5 X 1637 Szczecin), m.in. w latach 1586–1588 ucznia gdańskiego Gimnazjum Akademickiego, doktora historii, od 1594 pastora kościoła Najświętszej Marii Panny w Szczecinie i generalnego superintendenta III. Rejencji Szczecińskiej, wykładowcy na uniwersytecie w Wittenberdze i w szczecińskim Pedagogium, i poślubionej 1595 jego pierwszej żony Erdmuth (9 XII 1579 – 14 II 1608), córki teologa Jakoba Fabera (1537–1613). Miał trzy rodzone siostry i trzech rodzonych braci oraz (z drugiego małżeństwa ojca) sześć przyrodnich sióstr i trzech przyrodnich braci (wieku dorosłego dożył tylko najmłodszy brat przyrodni, Friedrich (9 IV 1623 Szczecin – 28 XI 1691 Szczecin), którym opiekował się podczas jego nauki w Gdańsku w latach 1637–1639.

Naukę pobierał początkowo w Pedagogium (szczecińska szkoła na prawach uczelni wyższej). W trakcie nauki opublikował krótki łaciński wiersz z ilustracją nawiązującą do dewizy „Christo et Reipublicae” księcia szczecińskiego Filipa II (1573–1618) Symbolum Illustrissimi Et Celsissimi Principis Ac Domini, Domini Philippi II... (Stetini 1615), zaś w dwa lata później Illustrissimi Et Celsissimo Principi Ac Domino, Domino Philippo II ... Strenae loco oblatum adornatum a ... Iohan-Iacobo Cramero (Stetini 1617). W marcu 1617 zapisał się do gdańskiego Gimnazjum Akademickim, już 27 maja tego roku wystąpił w nim z przemową pod kierunkiem licencjata teologii i kaznodziei kościoła św. Trójcy Andreasa Hojera, anonsowaną specjalnym drukiem. Na początku lat 20. XVII w. podróżował po Europie, w 1622 uzyskał magisterium na uniwersytecie w Gießen (Hesja).

W Gdańsku od 1622 diakon, od 1624 pastor w kościele św. Jana. W latach 1630–1638 profesor teologii w Gimnazjum Akademickim. Prowadził m.in. dysputy na takie tematy jak kwestia, czy Ameryka znana była w starożytności, a także o miejscu w Gdańsku, gdzie powinna funkcjonować loteria. Był wśród inicjatorów założenia samopomocowej kasy wdowiej przez gdańskie Ministerium Duchowne (1633). Cieszył się opinią wybitnego kaznodziei.

W sporze między zwolennikami i przeciwnikami pietyzmu opowiedział się po stronie Johanna Arndta (1555–1621), ojca pietyzmu, i jego rzecznika w Gdańsku, pastora Hermanna Rathmanna, czemu dał wyraz w traktacie Classicum poenitentiam seu liber apologeticus, in quo ostenditur M. Hermannum Ratmannum… (1627). Był także autorem innych, polemicznych rozpraw teologicznych (niektóre napisał wspólnie z ojcem, np. Disputatio prima [ secunda]: de S.S. Dn. Nostri Jesu Christi Coena, quo Adiaphorica attinet, Szczecin 1616–1617). Autor kazań, w tym żałobnych, wygłaszanych i wydanych po śmierci m.in. jeszcze w Szczecinie Martina Marstallera, przyjaciela księcia pomorskiego Bogusława XIII, w Gdańsku Arenda Dickmanna i burmistrza Adriana von der Linde, a także np. Dorothei Kleist, wdowy po Hansenenie Wüstenhoffenie (1653) i szeregu innych mieszczan. Autor pieśni i panegiryków okolicznościowych, m.in. z okazji rocznicy odnowienia Gimnazjum Gdańskiego (Oratio pro restaurando Gymnasio Gedanensi…, 1630), ślubu brata Friedricha (1650), burmistrza Johanna Ernsta Schmiedena (1655) czy wjazdu do Gdańska króla Władysława IV (Vladislaus rex in hieroglyphische Figuren versetzet…, Dantzigk 1635). Opublikował także opis trajektorii komety przelatującej nad Gdańskiem Beschreibung des Cometen, der sich Anno 1652 den 20. Decemb. und in folgenden Tagen sehen lassen (1653). Miał opinię zdolnego kompozytora (znane są jego pieśni skomponowane w 1654 z okazji ślubu burmistrza Friedricha Ehlera).

Był dwukrotnie żonaty. Po raz pierwszy od 4 III 1624 z Marią (25 VIII 1598 – 1636), córką Michaela Schmieda (Schmidt), po raz drugi 1 III 1638 poślubił w kościele Najświętszej Marii Panny (NMP) córkę Joachima Hacke (1574–1643, od 1585 ucznia gdańskiego Gimnazjum Akademickiego) Elisabeth (około 1608 – pochowana w kościele NMP 15 VIII 1680 wraz z ojcem), której pierwszym z kolei mężem był kupiec Benedict (zm. 1638) i z którego to związku pochodził ich syn, diakon Benedict Figh. Ojciec sześciorga dzieci z pierwszego małżeństwa: córek 1/ Adelgundy (15 VI 1628 – pochowana 23 XII 1659 w kościele NMP), od 19 V 1644 drugiej żony Johanna Botsacka; 2/ Constancji (ur. około 1634), żony poślubionego 27 IV 1654 w kościele NMP kupca Daniela Weberskyʼego (matki gdańskiego lekarza Johanna Jacoba Weberskiego, zmarłej osiem dni po porodzie 4 IV 1655), 3/ Erdmuth (ur. około 1625), żony poślubionego 3 II 1644 w Gdańsku kupca Nicolausa Reichenbacha (zm. 23 VII 1647) i od 14 III 1650 poślubionego w kościele NMP doktora medycyny Daniela Haderschlieffa (zm. 8 XI 1675), absolwenta m.in. zapisanego w czerwcu 1635 do gdańskiego Gimnazjum Akademickiego, w 1649 prywatnego lekarza ogólnego w Gdańsku, następnie lekarza miejskiego w Grudziądzu (cierpiał na wrodzoną ułomność języka, z trudem mówił); oraz synów: 4/ zmarłego (29 XI 1634 Gdańsk) we wczesnym dzieciństwie Hansa Daniela, 5/ Daniela i 6/ Constantina, którzy obrali karierę kościelną.

Starszy z nich, Daniel (7 IX 1634 Gdańsk – 30 IV 1667 Gdańsk), teolog i orientalista, od lutego 1651 do 1653 był uczniem gdańskiego Gimnazjum Akademickiego, od 1653 studentem w Rostocku, od 1656 w Bazylei, od 1657 w Straßburgu. Wyświęcony 26 III 1660 był diakonem w kościele św. Trójcy, w którym do II wojny światowej znajdowało się jego obecnie zaginione epitafium, autorem m.in. drukowanego kazania Der verstockte Jude (Uparty Żyd), przedstawiającego bezskuteczne starania o nawrócenie Żyda Jacoba Markowitza, skazanego w 1663 w Gdańsku na obcięcie ręki i ścięcie. Był dwukrotnie żonaty, od 1659 z nieznaną z imienia kobietą, pochowaną 26 VIII 1660 w kościele NMP, od 7 XII 1661 z poślubioną w kościele NMP Constantią (1640 – pochowana 15 IV 1676 w kościele Św. Trójcy), córką Joachima Ravensberga (3 IX 1600 Lubeka – 30 X 1648 Gdańsk), posiadającego kupieckie obywatelstwo Gdańska, współfundatora ambony w kościele w Stüblau (Steblewo, Żuławy). Brak wiadomości o jakimkolwiek jego potomstwie, żegnał go żałobny wiersz autorstwa diakona kościoła św. Trójcy i i kaznodziei w kaplicy św. Anny Johanna Heiniusa.

Constantin (około 1636 – 3 V 1673 Gdańsk), od 1648 uczeń Gimnazjum Akademickiego, od 1651 student teologii w Królewcu, od 1656 w Heidelbergu, wyświęcony 7 VIII 1663, od 12 VIII 1663 był drugim pastorem w kościele św. Jana, od 4 XII 1664 mężem poślubionej w Gdańsku Constantii (zm. 24 I 1672), córki Hansa Steinigera (pochowany 19 V 1664 w kościele NMP), z którą miał potomstwo. Był m.in. autorem żalobnego wiersza, zamieszczonego w zbiorze po śmierci w 1669 rektora Gimnazjum Akademickiego Johanna Maukischa.

Żegnał go żałobnym wierszem m.in. zięć Daniel Haderschlieff. Jego zaginiony w 1945 portret, jak się przypuszcza namalowany przez Andreasa Stecha, przekazał w 1695 Bibliotece Zappia w kościele św. Jana burmistrz Friedrich Gottlieb Engelcke. W 1659 w tym samym kościele powstało jego epitafium, dość wyjątkowo udekorowane dwoma herbami: ojczystym Cramerów i macierzystym Faberów, pochodzące z fundacji syna Constantina, po II wojnie światowej przewiezione do Składnicy Konserwatorskiej Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Gdańsku–Oliwie, od 1983 eksponowane w kościele Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, 17 XI 2013 powróciło na pierwotne miejsce (portret na blasze zaginiony, obecnie prezentowana jest jego kopia). W kościele św. Jana znajduje się także jego płyta nagrobna (nr 172), którą sam ufundował w 1636. EK JANSZ







Bibliografia:
Księga wpisów uczniów Gimnazjum Gdańskiego 1580–1814, wyd. Zbigniew Nowak i Przemysław Szafran, Warszawa–Poznań 1974, s. 46, 48, 103, 160, 168.
Hanow Michael, Spicilegii Ad D. Andreae Charitii Archidiaconi Vittebergensis Commentationem De Viris Eruditis Gedani Ortis, Vittebergae, 1715, s. 7–8.
Kościelna Joanna A., Obraz rodziny profesora Daniela Cramera (1568–1637) w świetle wybranych druków okazjonalnych, w: Od Pedagogium Książęcego do Gimnazjum Mariackiego. Z dziejów szkolnictwa półwyższego w Szczecinie do początków XIX w. red. Agnieszka Borysowska, Szczecin 2018, s. 51–52.
Rhesa Ludwig, Kurzgefaßte Nachrichten von allen seit der Reformation an den evangelischen Kirchen in Westpreuszen angestellten Predigern, Königsberg 1834, s. 42, 43, 57.
Vitae medicorum Gedanensium Ludwiga von Hammena i Valntina Shlieffa, wyd. Bartłomiej Siek i Adam Szarszewski, Gdańsk 2015, s. 117-121.
Weichbrodt Dorothea, Patrizier, Bürger, Einwohner der Freien und Hansestadt Danzig in Stamm- und Namentafeln vom 14.-18. Jahrhundert, Klausdorf –Schwentine 1986–1992, 1,119, 172, 219; 2,340.