FOTOPLASTIKON

Aktualna wersja na dzień 11:37, 14 cze 2024

„Kaiser–Panorama” („Panorama Cesarska”)

Anons „Szwajcarskiej Wspaniałej Dioramy”, 26 VI 1887

Gdańsk–Wrzeszcz, al. Grunwaldzka 44, budynek, w którym w latach 1953–1963 działał gdański fotoplastikon

Archiwalny fotoplastikon prezentowany na Ołowiance w 2019

FOTOPLASTIKON. Urządzenie do oglądania stereoskopowych przezroczy, wynalezione (według niektórych, tylko udoskonalone) przez śląskiego fizyka i przedsiębiorcę Augusta Fuhrmanna (1844 Namysłów – 1924 Berlin). Rozpowszechniło się pod nazwą „Kaiser–Panorama” („Panorama Cesarska”). Pierwszą otworzył August Fuhrmann w 1880 we Wrocławiu, w 1882 przeniósł ją do Frankfurtu nad Menem, w 1883 do Berlina, gdzie utworzył centralę dla budowy i zaopatrzenia kolejnych fotoplastikonów w aparaturę i przezrocza. W 1889 działało 58 fotoplastikonów, w 1907 – 247, z tego 162 w ówczesnych Niemczech. Na obecnych ziemiach polskich drugi po Wrocławiu był Gdańsk (1888), po nim Szczecin (1890), Gliwice (1897), Warszawa (1899), Łódź (1900), Lwów (1902), Kraków (1903), itd.

Pierwszą gdańską „Panoramę Cesarską” otwarto jako filię berlińskiego przedsiębiorstwa Augusta Fuhrmanna 3 IX 1888 w późniejszej kawiarni „Wiener Cafe zur Börse” („Kawiarni Wiedeńskiej Pod Giełdą”) przy Langer Markt 9/10 ( Długi Targ). Było to zaledwie w pięć lat po powstaniu berlińskiej centrali. Wcześniej odwiedzały Gdańsk fotoplastikony wędrowne, np. działająca przez półtora roku w Hamburgu „Schweizer Pracht-Diorama” („Szwajcarska Wspaniała Diorama”), prezentująca się w wynajętej Apollo-Saale hotelu Du Nord przy Langer Markt 19 (Długi Targ). Bawiła tu od 26 marca do 2 września 1887, właścicielem (konstruktorem?) był F. W. Düll z Zurichu. Sądząc po liczbie prezentowanych przezroczy (52 w dwóch seriach) musiała mieć system podobny do urządzenia Augusta Fuhrmanna, być może korzystała też z jego zestawów.

Podczas inauguracji stałej „Kaiser-Panoramy” w Gdańsku w 1888 wyświetlono widoki Sabaudii i wejście na Mont Blanc. W następnym tygodniu pokazywano zameczek bawarskiego króla Ludwika II w Herrenchiemsee, następnie „Trzecia podróż: Pirenee i Alpy Francuskie”, „Czwarta: Paryż”, „Piąta: Anglia”, itd. Z czasem zainteresowanie fotoplastikonem w tym miejscu osłabło, 25 V 1895 ukazał się w „Danziger Zeitung” ostatni anons o projekcji „Szwajcaria, 5. Cykl: Od Bazylei do St. Gallen”. Mimo zapowiedzianych kolejnych cykli, dalszych nie było. W „Danziger Neueste Nachrichten” z 4 I 1896 pojawił się natomiast anons o seansie „Kaiser–Panoramy”, być może tej samej, ale pod nowym adresem, w lokalu handlowym przy Hundegasse 33 (ul. Ogarna), w kamienicy należącej do Wilhelminy Landbecker von Kulesza, wdowy po buchalterze Franzie Juliusu von Kulesza (mieszkali przy Neugarten 31 (ul.Nowe Ogrody)). W programie było 50 szczegółowo wymienionych zdjęć z Wenecji. Podobnie anonsowano 11 marca 50 widoków z Turyngii, później były tylko krótkie ogłoszenia, do 26 marca, w którym zapowiedziano „koniec wystawy”.

Następną stałą „Kaiser–Panoramę” w Gdańsku założył w 1900 kupiec i impresario Hermann Stüve, prowadzący sklep z artykułami fotograficznymi i „automatami” w otwartym wiosną 1900 Danziger Passage (Pasażu Gdańskim), łączącym Kohlenmarkt ( Targ Węglowy) z Dominikswall 7–8 (obecnie byłaby to ul. Wały Jagiellońskie 14). Ogłoszenie w „Danziger Neueste Nachrichten” z 6 X 1900 zapowiadało „w niedzielę i poniedziałek” (7 i 8 października) ostatnie wyświetlenia Wystawy Światowej w Paryżu, a „od wtorku” (9 października) „wielce interesujący wyjazd niemieckich oddziałów do Chin”. Początkowo fotoplastykon w Pasażu Gdańskim działał w połączonych lokalach nr 9–10, określonych jako „pomieszczenia wystawowe dla wszelkiego rodzaju pokazów naukowych”.

Nazwa „Kaiser-Panorama” świadczy, że i w wypadku Pasażu Gdańskiego była to filia berlińskiego przedsiębiorstwa, które przekazało aparaturę i co tydzień dostarczało zestawów przeźroczy do wyświetlania. Dla ich przygotowania zatrudniano ośmiu fotografów, podróżujących po świecie. Urządzenie miało postać wielobocznej rotundy (średnica 3,75, wysokość 2,40 m) z trójwarstwowej dykty, oklejonej eleganckim fornirem. Ścianki miały rzeźbione zwieńczenia. W każdej z nich były jeden lub dwa dwuokularowe (jak w lornetce) wizjery do oglądania stereoskopowych przezroczy (stereopar), subtelnie pokolorowanych, podświetlanych na początku przez lampy gazowe, później elektryczne. Ramki z przezroczami były zamocowane na płaskim metalowym pierścieniu. Napędzany mechanizmem zegarowym, obracał się skokowo, podsuwając przezrocza pod wizjery. Każde przesunięcie zapowiadał dzwonek. Przy dwunastobocznej obudowie w każdej ściance były dwa wizjery, przy dwudziestocztero- lub najczęstszej dwudziestopięciobocznej – jeden. Widzowie siedzieli na zewnątrz obudowy, na krzesłach, każdy przy swoim wizjerze. Pod wizjerami były wyściełane półeczki dla oparcia rąk. Pełny seans trwał około pół godziny i obejmował 50 obrazów, w dwu seriach. Przedstawiały one widoki krajobrazów, miast, przyrody, egzotycznych ludów itp., były też reportaże z wojen, różnych wydarzeń i uroczystości z udziałem cesarza i jego rodziny, wszystko starannie opisane.

Od 1905 właścicielem gdańskiej „Kaiser–Panoramy” był fotograf Albert Häusler, mający atelier w kamienicy Dominikswall 7, później 8 (ul. Wały Jagiellońskie). W 1908 przejął w Pasażu Gdańskim przyległe do nr 10 lokale nr 6–8 i prowadził w nich jedno z pierwszych w Gdańsku kin. W księgach adresowych pisano odtąd: Pasaż Gdański 6/10a, Kino. Panorama Cesarska (Kinematograph. Kaiser–Panorama). Dodatkowo określano kino jako „Vitascope, Teatr żywych fotografii”. Od 1910 właścicielem obu placówek był Otto Häusler, współwłaściciel także nowo powstałego kina (Lichtbild-Theater) przy Langer Markt 2 (Długi Targ). W 1915 pojawił się nowy właściciel „Kaiser–Panoramy” i kina, powiększonego o lokale nr 1-5, kupiec Paul Schilling; Häusler był od 1913/1914 właścicielem kina w Oliwie. W 1918 Paul Schilling wyzbył się panoramy na rzecz właścicielki sklepu z Holzgasse 21 (ul. Kładki), Marthy Roffler i jej siostry Elsbeth, nauczycielki gry na fortepianie, zachowując dalej kino w pasażu, zwane teraz „Passage–Theater”, reklamowane jako „największe i najelegantsze w Gdańsku”. Adresem „Kaiser–Panoramy” był odtąd Dominikswall 7a/b. Tak pozostało do 1926, w którym Elsbethy Roffler nie notowano już w wykazie mieszkańców Gdańska, pozostała tylko Martha. W 1929 „Kaiser–Panorama”, zwana też od 1926 „Welt-Panoramą” („Panoramą Światową”), została wymieniona po raz ostatni. W księdze adresowej z 1931 już jej nie ma (nie ma też jej właścicielki), czyli najpóźniej w tym roku musiała zakończyć działanie.

Trzeci gdański fotoplastikon pojawił się po II wojnie światowej. Działał we Wrzeszczu, w kamienicy przy al. Grunwaldzkiej 44, która przetrwała wojnę. W ścianie parteru był wizjer, przez który można było zobaczyć na zachętę widoczek stereoskopowy. Aparatura znajdowała się w środku. Pierwszą o nim wiadomość w „Dzienniku Bałtyckim” zamieszczono 10 X 1953 (wcześniej, od 2 X 1951, zaczął się ogłaszać fotoplastikon w Gdyni). Pokazywano zestaw przezroczy „Alpy bawarskie”. Kolejnymi tematami były „Wersal”, „Palermo”, „Tatry”, „Pod urokiem Andaluzji”, „Riwiera włoska”, „Indie” itp. Ostatnia wiadomość o tym fotoplastykonie, jaką udało się znaleźć w prasie, pochodziła z 16 II 1963. Równoczesne zniknięcie z łamów prasy także ogłoszeń fotoplastikonu gdyńskiego wskazuje na wstrzymanie ich działalności przez czynniki odgórne.

W 2019, od 4 października do 2 listopada, gościł w Gdańsku na Ołowiance niewielki, pięciostoiskowy fotoplastikon archiwalny z Warszawy. Pokazywał przezrocza z dawnego Gdańska. AJ