SOLIDARNOŚĆ

Wersja z 16:14, 28 maj 2024

Stocznia Gdańska, sierpień 1980

Pomnik Poległych Stoczniowców 1970

Koncert Jeana Michela Jarre’a z okazji 25. rocznicy podpisania porozumień sierpniowych, 2005

Znak Solidarności, performance Piotra Uklańskiego, 2007

SOLIDARNOŚĆ (Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”, NSZZ „Solidarność”), pierwszy w dziejach bloku komunistycznego legalny, masowy i niezależny od władz państwowych związek zawodowy. „Solidarność” powstała w następstwie strajku ( sierpień 1980), zainicjowanego 14 VIII 1980 przez pracowników Stoczni Gdańskiej im. Lenina. Po podpisaniu porozumienia 31 VIII 1980 prezydium Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego przekształciło się w prezydium Międzyzakładowego Komitetu Założycielskiego (MKZ). W skład pierwszego prezydium MKZ weszli: Lech Wałęsa (przewodniczący), Andrzej Kołodziej (wiceprzewodniczący), Bogdan Lis (wiceprzewodniczący), Lech Bądkowski (rzecznik prasowy), Wojciech Gruszecki, Joanna Duda-Gwiazda, Andrzej Gwiazda, Stefan Izdebski, Jerzy Kmiecik, Zdzisław Kobyliński, Henryka Krzywonos, Stefan Lewandowski, Alina Pienkowska, Józef Przybylski, Jerzy Sikorski, Lech Sobieszek, Tadeusz Stanny, Anna Walentynowicz i Florian Wiśniewski.

Oficjalnie NSZZ „S” powstał 17 IX 1980 podczas ogólnopolskiego spotkania przedstawicieli MKZ-ów w Gdańsku. Sąd Najwyższy zalegalizował „S” 10 XI 1980. Naczelną władzą związku była Krajowa Komisja Porozumiewawcza (KKP). Jej przewodniczącym został Lech Wałęsa. Siedziba „S” mieściła się we Wrzeszczu, przy al. Grunwaldzkiej 103. Jesienią 1980 gdańska „S” rozpoczęła wydawanie własnego biuletynu informacyjnego „«Solidarność». Pismo MKZ NSZZ «Solidarność» z siedzibą w Gdańsku”. W grudniu 1980, także z inicjatywy związkowców, odsłonięto w Gdańsku i Gdyni pomniki ofiar grudnia 1970. Już 11 XI 1980 Służba Bezpieczeństwa (SB) rozpoczęła tzw. sprawę obiektową o kryptonimie „Klan”, mającą na celu infiltrację oraz neutralizację gdańskiej „S”. W okresie kilkunastu miesięcy legalnego funkcjonowania związku dochodziło do częstych konfliktów pomiędzy związkiem a władzą komunistyczną (spór o statut, tzw. sprawa Narożniaka, spór o wolne soboty, kryzys bydgoski).

W 1981 liczba członków „S” osiągnęła prawie 10 milionów. Związek był zorganizowany na zasadzie terytorialnej, dzieląc się na 38 regionów. Obszar regionu gdańskiego wykraczał poza granice ówczesnego województwa gdańskiego. W skład regionu, oprócz Gdańska, Gdyni i Sopotu, wchodziło 10 podregionów (Kartuzy, Kościerzyna, Kwidzyn, Lębork, Malbork, Pruszcz Gdański, Puck, Starogard Gdański, Tczew i Wejherowo). Region gdański liczył w lipcu 1981 blisko 500 000 członków. Do związku wstąpiła 1/3 członków Komitetu Wojewódzkiego PZPR oraz blisko połowa wszystkich członków gdańskiej PZPR. W ślad za „S” powstały: Niezależne Zrzeszenie Studentów (NZS) oraz Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność” Rolników Indywidualnych (NSZZ „S” RI). W kwietniu 1981 zaczął ukazywać się ogólnopolski „Tygodnik Solidarność”. W lipcu 1981 Lecha Wałęsę wybrano na przewodniczącego Zarządu Regionu Gdańskiego „S”.

W 5–10 IX i 26 IX–7 X 1981 w gdańskiej Hali Widowiskowo-Sportowej „Olivia” odbył się Pierwszy (I) Krajowy Zjazd Delegatów „S”. Uchwalono na nim program związku i wybrano przewodniczącego Komisji Krajowej (KK), którym został Lech Wałęsa. Uczestnicy zjazdu wystosowali słynne „Posłanie do ludzi pracy Europy” .

Władze Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (PRL) – naciskane przez kierownictwo ZSRR – kończyły przygotowania do wprowadzenia w Polsce stanu wojennego. Jego zasadniczym celem była pacyfikacja „S”. W nocy z 12 na 13 XII 1981 aresztowano większość przebywających w Trójmieście członków Komisji Krajowej, działaczy gdańskiej „S”, NZS i Ruchu Młodej Polski (RMP). Władze zawiesiły funkcjonowanie „S”. Wielu działaczy – w tym Lecha Wałęsę – internowano. W ciągu tygodnia władze – siłą lub groźbami – spacyfikowały wszystkie strajkujące w regionie zakłady. Już 13 XII 1981 powstała pierwsza w czasie trwania stanu wojennego struktura władz naczelnych „Solidarności”, Krajowy Komitet Strajkowy.

W styczniu 1982 gdańska SB rozpoczęła tzw. sprawę obiektową o kryptonimie „Renesans”. Celem akcji było ilościowe i jakościowe osłabienie związku, dalsza infiltracja „S” oraz podporządkowanie jej władzom komunistycznym. W okresie stanu wojennego internowano ponad 10 000 ludzi, głównie działaczy „S”. Jednocześnie propaganda komunistyczna mówiła o potrzebie oddzielenia zdrowego nurtu „Solidarności” od tzw. ekstremy i elementów antysocjalistycznych.

W 1982 w centrali Ministerstwa Spraw Wewnętrznych uruchomiono Biuro Studiów SB, którego zadaniem była koordynacja, w skali ogólnokrajowej, działań zwalczających „S”. Pozostający na wolności przywódcy „S” rozpoczęli działalność konspiracyjną. W styczniu 1982 – z inicjatywy Eugeniusza Szumiejki – powstał w Trójmieście Ogólnopolski Komitet Oporu (OKO). W marcu 1982 grupa trójmiejskich działaczy „S” założyła tzw. drugą krajówkę, która została rozbita przez SB na przełomie lat 1982 i 1983. W maju 1982 Bogdan Borusewicz, Aleksander Hall, Stanisław Jarosz, Bogdan Lis i Marian Świtek założyli w Gdańsku Regionalną Komisję Koordynacyjną (RKK). Była to struktura podległa założonej w kwietniu 1982 przez Zbigniewa Bujaka, Władysława Frasyniuka, Bogdana Lisa i Władysława Hardka Tymczasowej Komisji Koordynacyjnej (TKK). TKK reprezentowała tzw. główny nurt związku. W czerwcu 1982 kierowani przez Kornela Morawieckiego radykalni działacze „S”, odrzucający możliwość kompromisu z komunistami, założyli we Wrocławiu Solidarność Walczącą (SW). Struktury SW powstały także w Trójmieście. Tworzyli je m.in. Ryszard Anders, Marek Czachor, Edward Frankiewicz, Roman Jankowski, Andrzej Kołodziej, Ewa Kubasiewicz i Roman Zwiercan.

W październiku 1982 Sejm PRL zdelegalizował „S”. W listopadzie 1982 zwolniono z internowania Lecha Wałęsę, ogłaszając w mediach, że jest on osobą prywatną. Władze przystąpiły wówczas do tworzenia podporządkowanych sobie neozwiązków. W okresie stanu wojennego „S” otrzymywała wszechstronną pomoc od zachodnich związków zawodowych, a także od zwykłych ludzi. Była też wspierana przez papieża Jana Pawła II oraz prezydenta USA Ronalda Reagana. Dużym echem w świecie odbiło się przyznanie Lechowi Wałęsie Pokojowej Nagrody Nobla (1983). Zawieszenie (w grudniu 1982), a następnie zniesienie (w lipcu 1983), stanu wojennego nie zmniejszyło represji wobec ludzi związanych z „S”. W październiku 1984, w do dziś niewyjaśnionych okolicznościach, funkcjonariusze SB uprowadzili i zamordowali ks. Jerzego Popiełuszkę, który był powszechnie uważany za kapelana „Solidarności”. Równie tajemnicza była śmierć działacza gdańskiej „S” Jana Samsonowicza w czerwcu 1983. W lutym 1985 SB aresztowała w Gdańsku Władysława Frasyniuka, Bogdana Lisa i Adama Michnika. W styczniu 1986 aresztowano – ukrywającego się od czterech lat – Bogdana Borusewicza, a w maju 1986 – Zbigniewa Bujaka.

We wrześniu 1986 władze ogłosiły amnestię. Zwolniono wówczas ostatnich więźniów politycznych. W odpowiedzi związkowcy utworzyli Tymczasową Radę Solidarności, potocznie zwaną Teresą. W październiku 1987 w miejsce TKK i „Teresy” powołano Krajową Komisję Wykonawczą (KKW), która stała się jednolitym kierownictwem związku. W latach 80. ważnymi miejscami spotkań członków i sympatyków „S” były: kościół św. Brygidy, plebania ks. Henryka Jankowskiego oraz stadion Miejskiego Ośrodka Sportu i Rekreacji przy ul. Traugutta (na którym mecze rozgrywała drużyna Lechii Gdańsk).

Strajki z maja i sierpnia 1988 skłoniły władze do podjęcia ponownych rozmów z przedstawicielami „S”; odbyły się na przełomie lat 1988 i 1989, przy współudziale przedstawicieli episkopatu Polski. Władze ustąpiły i 17 IV 1989 ponownie zalegalizowano „S”. W tym czasie do „S” należało 1,5 mln członków. W wyniku ustaleń okrągłego stołu oraz negocjacji w Magdalence uzgodniono zasady częściowo wolnych wyborów do parlamentu. Spektakularny sukces „S” w wyborach czerwcowych z 1989 doprowadził jednak do rozpadu koalicji PZPR, Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego i Stronnictwa Demokratycznego. W sierpniu 1989 powstał, pierwszy w historii PRL, niekomunistyczny rząd Tadeusza Mazowieckiego, członka „S” i bliskiego współpracownika Lecha Wałęsy. Odrzucający koncepcję ugody z komunistami działacze „S” założyli w marcu 1987 Grupę Roboczą Komisji Krajowej NSZZ „S”, z której wyłoniły się w lutym 1990 NSZZ „Solidarność ’80”. W skład Grupy Roboczej weszli m.in. Andrzej Gwiazda, Seweryn Jaworski, Marian Jurczyk, Jerzy Kropiwnicki, Jan Rulewski, Andrzej Słowik i Stanisław Wądołowski.

Po 1989 „S” próbowała – z różnym skutkiem – łączyć funkcje związku zawodowego oraz partii politycznych. Ubiegający się w 1990 o urząd prezydenta Lech Wałęsa zrezygnował z funkcji przewodniczącego związku. W lutym 1991 zastąpił go Marian Krzaklewski, który okazał się najdłużej sprawującym funkcję przewodniczącym „S”. Za jego kadencji „S” nie dostała się do parlamentu (1993), zebrała prawie milion podpisów pod własnym projektem konstytucji (1994), sięgnęła po władzę, zwyciężając – jako Akcja Wyborcza „Solidarność” (AWS) – w wyborach parlamentarnych w 1997. W 2000 Marian Krzaklewski bezskutecznie startował w wyborach prezydenckich. W wyborach prezydenckich z 2005 „S” poparła kandydaturę Lecha Kaczyńskiego. Kolejnymi przewodniczącymi związku zostali Janusz Śniadek oraz Piotr Duda. Licząca w roku 2010 ponad 500 tysięcy członków „S” jest największym związkiem zawodowym w Polsce. Siedziba Komisji Krajowej NSZZ „S” mieści się w Gdańsku przy ul. Wały Piastowskie 24. Od 1991 w Warszawie działa Fundacja Archiwum Solidarności, której zasadniczym celem jest dokumentowanie dorobku niezależnych ruchów społecznych i opozycyjnych działających w okresie PRL. W Gdańsku mieści się także Europejskie Centrum Solidarności (ECS), które zajmuje się głównie działalnością konferencyjną oraz wystawienniczą. PB