KOŚCIÓŁ BOŻEGO CIAŁA (przy ob. ul. 3 Maja)

Wersja z 14:18, 22 sty 2024

Kościół Bożego Ciała, I połowa XVII wieku; fragment obrazu (na wieku instrumentu muzycznego) Widok Gdańska od północnego zachodu (Przypowieść o bogaczu i Łazarzu), przypisywanego Bartholomäusowi Milwitzowi lub Johannowi (Hansowi) Kriegowi (po prawej wieża twierdzy Wisłoujście)

Kościół Bożego Ciała, Der Stadt Dantzigk…, 1687

Kościół Bożego Ciała, 1835, widok od wschodu, akwarela z 1854 wedle rysunku August Lobegott Randt

Reprodukcja rysunku Louisa Friedricha Rudolfa Sy, Kazanie przy kościele Bożego Ciała, około 1865

Kościół Bożego Ciała, początek XX wieku

Kościół Bożego Ciała, 1938

Organy kościoła Bożego Ciała, przed 1945

Kościół Bożego Ciała, 1943–1944

Kościół Bożego Ciała i zabudowania poszpitalne, w tle Krzyż Dwutysiąclecia Chrześcijaństwa i Tysiąclecia Gdańska na Grodzisku, 2020

KOŚCIÓŁ BOŻEGO CIAŁA (Heilig-Leichnam-Kirche), przy obecnej ul. 3 Maja, od 1947 w posiadaniu Kościół Polskokatolickiego. Początkowo kaplica połączona (od zachodu) ze szpitalem Bożego Ciała, wzmiankowana od 1380 (obecnie jej pozostałości można znaleźć w prezbiterium). Jako obiekt filialny należała do parafii kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. W 2. połowie XV wieku wybudowano nawę, rozbudowując kaplicę do rozmiarów kościoła. Wielokrotnie odbudowywany po pożarach w XV i XVI wieku. Największe zniszczenie przyniosło profilaktyczne rozebranie przez gdańszczan w 1577 prawie w całości, w chwili zagrożenia miasta przez wojska Stefana Batorego ( wojna Gdańska z królem polskim Stefanem Batorym). W 1522 w kościele Jacob Hegge wygłosił pierwsze luterańskie kazanie w Gdańsku ( reformacja).

Od 1557 kościół protestancki, od 1592 fara ewangelicka ze zbudowaną wówczas zachodnią wieżą. Odbudowa kościoła miała zostać zakończona w 1596. Od około 1630 zaczęto udzielać w kościele chrztów, misę chrzcielną ufundowały Adelgunda Wichmann z domu Bodeck, Catharina, żona burmistrza Adriana von der Linde, jej siostra Catharina Koenig i córka Florentina Peschwitz (matka Gottfrieda Peschwitza). Po mianowaniu w 1642 stałego kaznodziei stał się najważniejszą świątynią podmiejską, do której dołączono kilka gmin wiejskich. Od 1691 działało przy nim dwóch duchownych. Kościół Bożego Ciała, podobnie jak gdańskie kościoły św. Barbara, św. Elżbieta i kilka innych, należał do kościołów szpitalnych. Podczas gdy inne z czasem oderwały się od związanych z nimi szpitali i stały się kościołami parafialnymi, kościół Bożego Ciała pozostał kościołem szpitalnym i jako taki pod względem administracji podlegał nie radzie parafialnej, ale zarządowi szpitala.

W XVII wieku pozostał poza nowożytnymi fortyfikacjami Gdańska, od 1655 włączony w obszar objęty fortyfikacjami Grodziska. W 1670 odnowiono w konstrukcji szkieletowej wieżę od zachodu, na której umieszczono dzwony i zegar. W latach 1688–1689 Barthel Ranisch wzniósł od północy dobudówkę, ustawioną prostopadle do nawy. W 1707 wybudowano nową (w miejsce wcześniej już istniejącej) zewnętrzną ambonę, dostawioną do południowej ściany nawy, ozdobioną figurami apostołów, baldachim zwieńczono figurą pelikana karmiącego własną krwią swe dzieci – symbolem Chrystusa. Zachowała się jako jedyna w Gdańsku, wcześniej podobne zewnętrzne ambony wybudowano przy kaplicach/kościołach w szpitalu Wszystkich Bożych Aniołów i w Lazarecie przy Bramie Oliwskiej.

W 1749 wybudowano nad prezbiterium w konstrukcji szkieletowej wieżę wschodnią, wkrótce obie wieże obmurowano. W 1762 wybudowano plebanię w południowo-zachodnim narożniku. W 1812 w kościele urządzono magazyn wojsk francuskich, po ich odejściu przywrócono funkcje kościoła parafialnego. U schyłku XIX wieku po wschodniej stronie prezbiterium powstała duża parterowa, neogotycka dobudówka, pełniąca funkcję dużej zakrystii, sali parafialnej i tzw. kościoła zimowego.

W 1945 został nieco uszkodzony, wyposażenie zostało rozkradzione, 8 VI 1947 poświęcony jako świątynia Polskiego Narodowego Kościoła Katolickiego (od 1951 Polskokatolickiego), stan w 1959 opisano jako zaniedbany. W związku z poszerzeniem ul. 3 Maja w 1962 rozebrano neogotycką przybudówkę. Spowodowało to przeorientowanie wnętrza. Ołtarz główny przeniesiony został z prezbiterium i ustawiony na nowym, kilkustopniowym podeście przy południowej ścianie nawy w osi skrzydła północnego.

Rzut kościoła ma formę odwróconej litery „T” o dwóch skrzydłach ułożonych prostopadle względem siebie. Gotycka część zorientowana jest ku wschodowi. Stanowi ją trójprzęsłowa sala i węższe dwuprzęsłowe prezbiterium, z zamknięciem w formie trzech boków ośmiokąta, oddzielone od nawy łukiem tęczowym. Nawa i prezbiterium mają przypory zewnętrzne. W prezbiterium smukłe okna ostrołukowe z neogotyckimi rozetami zamurowane do wysokości 2/5 ze względu na dostawione wcześniej pomieszczenia. Od północy zasłonięte murami zakrystii. W nawie znajdują się okna o zróżnicowanej wysokości, przesklepione ostrołukowo z laskowaniem, bez maswerków. Nawa ujęta od wschodu i zachodu dwiema wieżyczkami o konstrukcji szkieletowej, oblicowanych drobną cegłą i ujętych w narożnikach pilastrami, z fryzem pod hełmem. Dobudowana do zachodniej elewacji nawy kościoła wieża zachodnia ma hełm zaokrąglony ze szpicem i niewielką cebulastą kopułką. Wieża wschodnia oparta jest na murach prezbiterium, ma hełm w formie otwartej latarni ze smukłym szpicem. Na wieży wschodniej znajduje się zegar (trzy tarcze zegarowe) i konstrukcja dzwonna. Do nawy od północy dostawiono poprzeczne barokowe skrzydło (w latach 1688–1689 Barthel Ranisch) na planie prostokąta, bez podziałów wewnętrznych; w elewacji wschodniej i zachodniej ma ono po dwa trójdzielne okna zakończone spłaszczonym ostrołukiem. Od północy ciekawie ukształtowana fasada, łącząca formy wywodzące się jeszcze z architektury gotyckiej z elementami barokowymi. W fasadzie północnej wejście główne do kościoła ujęte w portalowe obramienie (na portalu data budowy 1688), nad nim osiowo umieszczone, ostrołukowo przesklepione okno. Flankują je dwie wysokie blendy o proporcjach identycznych z oknem. Nad nimi i oknem osiowo umieszczone trzy spłaszczone okulusy (okrągłe okienka). Fasadę wieńczy trójkątny szczyt wysunięty gzymsem przed lico elewacji, wyższy od okapu dachu, o innym nachyleniu niż połacie dachowe. Pod szczytem umieszczony na tarczy herb Gdańska.

Pod podłogą w północnej części skrzydła północnego sklepiona krypta z czterema lunetami, z trumnami z XVIII wieku. Dachy nad nawą i skrzydłem północnym są dwuspadowe, nad prezbiterium – wielospadowy, nawiązujący do ukosów murów, pierwotnie ceramiczne, obecnie wykonane z blachy miedzianej. Nawa, prezbiterium i skrzydło północne przykryte są płaskim stropem. Ponad oknami prezbiterium i (w mniejszym stopniu) nawy widoczne są jednak podpory nieistniejących sklepień. Nie wiadomo, czy sklepień nie wykonano, czy też zostały zniszczone podczas któregoś z pożarów w XVI wieku. Na stropie nawy znajduje się plafon Sąd Ostateczny namalowany w 1709 przez Krystiana Fryderyka Falkenberga.

Do kościoła od zewnątrz przylega wiele dobudówek. Od południa przykryta dachem pulpitowym, drewniana dwukondygnacyjna ambona zewnętrzna, pozbawiona obecnie elementów rzeźbiarskiego wystroju, i podobna w formie drewniana parterowa przybudówka oraz barokowa dwukondygnacyjna plebania, o dwuspadowym ceramicznym dachu ujętym również dwukondygnacyjnymi identycznymi szczytami o łagodnych spływach po bokach zwieńczonych wygiętym gzymsem. Od zachodu dwa szkieletowe dwukondygnacyjne budynki o prostych szczytach. Od północy parterowa zakrystia przy prezbiterium nakryta dachem pulpitowym. Wokół kościoła zachowane są piętrowe budynki dawnego szpitala z połowy XIX wieku, pełniące obecnie funkcje mieszkalne.

Z zachowanego w znacznej części wyposażenia kościoła najcenniejszymi elementami są XVII-wieczny ołtarz główny, ambona z 1794, chrzcielnica i prospekt organowy (bez instrumentu, wykonanego w latach 1765–1767 przez Friedricha Rudolpha Dalitza, wywiezionego i zaginionego w okolicach Bytowa w 1945) na emporze zachodniej z herbami fundatorów organów, rodzin Gralathów, Buschów, Schumannów, Groddecków i Conradich. Zachowała się też dolna kondygnacja pierwotnie dwukondygnacyjnej empory północnej z końca XVII wieku o bogatej snycerce z herbem Gdańska. Szczególnie cennym zabytkiem jest namalowany w 1596 obraz Hansa Vredemanna de Vriesa Alegoria grzechu i zbawienia.

Do 1944 w kościele znajdował się przypisywany Łukaszowi Cranachowi młodszemu portret Filipa Melanchtona, obecnie w Muzeum Narodowym. Przy kościele istniał do 1945 cmentarz o tej samej nazwie ( cmentarze na terenie Śródmieścia. Zespół u podnóża Grodziska) oraz przytułek (Heilig-Leichnam-Hospital; szpitale). GS