GAZOWNIE

Wersja z 20:24, 17 cze 2023

Gazownia I przy Thornscherweg 14 (ul. Toruńska), przed 1908

Brama Nizinna, po lewej budynek szkoły realnej, po prawej Gazownia I przy ul. Toruńskiej

Budowa Gazowni II przy ul. Wałowej, 1904

Gazownia przy ul. Wałowej, 1929

Gazownia II przy ul. Wałowej, widok na jeden ze zbiorników

Gazownia II przy ul. Wałowej, widok od strony południowej, koniec lat 40. XX wieku

GAZOWNIE (zob. też przedsiębiorstwa). Projekt ich budowy, z myślą o zastąpieniu lamp olejowych oświetlających gdańskie ulice, zgłosił na posiedzeniu Rady Miejskiej 8 V 1844 kupiec i armator Friedrich Heyn. 5 XI 1852 uchwalono budowę na działce składu drewna w południowej części Spichlerzy, w miejscu zlikwidowanego Dworu Smolnego, przy Thornscherweg 14 (ul. Toruńska), stanowiącej północną granicę terenu gazowni. Od zachodu teren jej graniczył z kolejowym dworcem Brama Nizinna, od wschodu z Nową Motławą ( Motława). Budowę (od marca 1853) zlecono francuskiemu Towarzystwu Oświetlenia Publicznego i angielskiej firmie Barlow & Co. 19 XII 1853 rozpoczęto produkcję gazu, 21 XII 1853 uruchomiono publiczne i prywatne oświetlenie gazowe.

Gazownia (tzw. I) składała się: z ceglanego budynku z 12 piecami, budynków o konstrukcji szkieletowej mieszczących chłodnice, urządzenia odsiarczania, maszyn i kotłów, warsztatów, szop węglowych, budynku administracyjno-mieszkalnego dla kierownictwa (przy Thornscherweg, pośrodku działki). Po jego północno-zachodniej stronie stanął zbiornik gazu o pojemności 1200 m³. Początkowo uruchomiono, na Starym Przedmieściu i Głównym Mieście (po obecną ul. Szeroką), 312 latarń publicznych i 508 prywatnych na 68 posesjach. Rosnące zapotrzebowanie na oświetlenie, a z czasem i na inne cele (kuchenki gazowe), wymusiło rozbudowę: 14 VIII 1854 przekazano do eksploatacji nowe piece i dodatkowy zbiornik gazu o pojemności 1200 m³, w 1864 trzeci zbiornik, o pojemności 2900 m³. W 1861 zatrudniano 26 pracowników. W 1858 gaz docierał do 757 latarń ulicznych i 5439 lamp w mieszkaniach, instytucjach i sklepach. Pod koniec lat 60. XIX wieku liczba odbiorców wzrosła do 11 800, roczna produkcja w 1870 osiągnęła 2 mln m³, w 1872 – 2,4 mln. W latach 1872–1873 wyremontowano system podziemnych rur (używając rur o większym przekroju).

Początkowo gaz wytwarzano z węgla angielskiego (szkockiego); po zajęciu przez Prusy Śląska surowiec dowożono także z tamtejszych kopalń, w tym celu wybudowano bocznicę kolejową. Pod budowę piątego zbiornika wykorzystano zasypany basen powstały z połączenia Starej i Nowej Motławy, władze Gdańska umocniły przy okazji nabrzeża i wybudowały bulwar spacerowy. W 1902 produkcja gazu osiągnęła 5 515 010 m³, zasięg sieci gazowej obejmował obszar zamieszkany przez 100 tysięcy osób.

Z powodu braku możliwości dalszej rozbudowy na dotychczasowym terenie Rada Miejska 9 XII 1902 przyjęła uchwałę o wybudowaniu nowej gazowni (tzw. II) w rejonie ujścia Motławy do Wisły, w sąsiedztwie Stoczni Cesarskiej ( Stocznia Królewska), na 6 ha łąk zwanych Kielmeisterwiese, które dały nazwę ulicy okalającej nową gazownię od południowego-wschodu: Kielmeisterweg (ul. Stępkarska). Budowę rozpoczęto w marcu 1903, gazownię II uruchomiono 14 XI 1904, z produkcją 25 tysięcy m³ na dobę, z docelową możliwością 40 000 m³. Nad Motławą wzniesiono magazyn węgla ze specjalnym nadbrzeżem rozładunkowym (trzy obrotowe żurawie dla statków o tonażu 4000 ton), dalej (posuwając się od Motławy) kolejno: piecownię, aparatownię, odsiarczalnie, budynek masy regeneracyjnej, regulatornie, warsztaty, zbiornik na 10 000 m³, 3 budynki mieszkalne (16 mieszkań dla robotników). Na południu, przy wytyczonej wówczas Ringstraße (jej fragmenty to obecne ul. Gazownicza i Podstocznia), umieszczono budynek administracyjny z laboratorium, mieszkaniami służbowymi, budynek magazynowo-wagowy.

Do 1910 gazownia II wspomagała gazownię I; po zwiększeniu pojemności zbiornika gazowni II do 30 000 m³, 20 V 1913 wyłączono urządzenia w gazowni I. Zachowane zbiorniki gazowni I stanowiły podstację gazowni II, magazyny gazu produkowanego w nocy na godziny szczytowego poboru. W gazowni II w 1912 wybudowano nową piecownię, zwiększając produkcję gazu do 13 mln m³ w 1913; dalsza modernizacja pozwoliła w 1917 roku dostarczyć 20 mln m³ gazu i zwiększyć liczbę odbiorców: w 1914 było ich 17 179, w 1920 – 20 063. Po trudnościach w dostawie węgla, w początku II Wolnego Miasta Gdańska, w 1925 uruchomiono trzecią piecownię, a liczba odbiorców wyniosła 38 142. W 1926 przy Hohe Seigen (ul. Rybaki Górne) zbudowano zbiornik o pojemności 70 000 m³. Dwa lata później do sieci przyłączono mieszkańców Oliwy (po likwidacji lokalnej gazowni), Stogów, w 1929 Brzeźna, a liczba odbiorców wzrosła do 43 165. Gazownia, stale modernizowana, w 1939 roku zatrudniała około 420 osób. Sieć gazowa (około 250 km) obejmowała Śródmieście, Wrzeszcz, Oliwę, Nowy Port, Brzeźno, Siedlce, Stogi. W czerwcu 1942 nalot bombowców angielskich uszkodził zbiorniki i instalacje, po odbudowie w 1943 dostarczano gaz także do Gdyni.

W 1945 gazownia uległa zniszczeniu w 30%, 16–18 VI 1945 z rąk radzieckiej administracji wojskowej przejął ją Zarząd Miasta. Po odbudowie sieci pierwszy gaz popłynął do Wrzeszcza (na ul. Fiszera) 12 IV 1946. Uroczyste otwarcie gazowni nastąpiło 7 VII 1946. Wszystkie uszkodzenia usunięto w 1948, gazyfikacja objęła 53,9% Gdańska i częściowo Sopot. W 1950 miasto utraciło zarząd nad gazownią, 1 maja powstały państwowe Zakłady Gazownictwa Okręgu Gdańskiego. 1 I 1967 gazownię podporządkowano Gdańskim Okręgowym Zakładom Gazownictwa. W 1970 zlikwidowano w Gdańsku ostatnie sześć latarni gazowych. Od 1973 wprowadzono do użycia gaz ziemny. Proces przystosowania sieci i urządzeń gazowych u odbiorców do gazu ziemnego ukończono 23 I 1991, wytwarzanie gazu miejskiego i wyłączenie gazowni zakończono w maju 1994. Zlikwidowano stare urządzenia techniczne, w 1998 przy ul. Wałowej wybudowano reprezentacyjny budynek administracyjny. Długość sieci (wraz z przyłączami) wynosi ponad 1000 km.

Gazownia w Oliwie, przy skrzyżowaniu obecnych ulic Śląskiej i Droszyńskiego. Wybudowana staraniem zarządu gminy Oliwa w 1906 przez berlińską firmę Anhaltische Maschinenbaugesellschaft, produkcję gazu rozpoczęła w listopadzie 1907. Usytuowana za torami kolejowymi, w chwili budowy położona na niezasiedlonych terenach łąkowych. Wyposażona w piecownię, zbiornik gazu na 1250 m³, budynek biurowo-mieszkalny. Od 1909 dostarczała gaz do Jelitkowa, w 1913 miała 1011 odbiorców i 27 810 m sieci. Wraz z wodociągami funkcjonowała w ramach firmy Gas- und Wasserwerke Oliva, nadzorowanej przez zarząd gminy. Mimo ograniczeń spowodowanych I wojną światową (z 313 latarni zezwolono na użytkowanie 94) w 1914 wyprodukowała 575 470 m³ gazu (w tym na oświetlenie publiczne 44 425, reszta na potrzeby indywidualnych odbiorców). Po przyłączeniu Oliwy do Gdańska zamknięta 14 VI 1928, po przeprowadzeniu do Oliwy gazociągu z Gdańska. Zbiornik gazu, do chwili rozebrania w latach 50. XX wieku, wykorzystywano jako wyrównawczy. Od 1987 roku istnieje w tym samym miejscu rozdzielnia gazu dla Przymorza i Zaspy (zatrudnia 53 osoby), wykorzystująca dawne budynki lokalnej gazowni. RED