TOWARZYSTWO POKOJU

Wersja z 14:05, 15 lis 2022

Ernst Victor von Leyden (20 IV 1832 Gdańsk – 5 X 1910 Berlin), stypendysta Towarzystwa Pokoju, profesor medycyny w Królewcu, Strasburgu i Berlinie, w 1894 lekarz cara Rosji Aleksandra III

TOWARZYSTWO POKOJU. 1816–1921 (Friedensgesellschaft, od 1878 Friedensgesellschaft für Westpreußen). Towarzystwo społeczne, którego głównym celem było zdobywanie funduszy na stypendia dla zdolnej, niezamożnej młodzieży z Gdańska i prowincji Prus Zachodnich, uczącej się na wybranych przez nich kierunkach studiów wyższych. Powstało 3 VIII 1816 z inicjatywy nadprezydenta prowincji Prusy Zachodnie Heinricha Theodora von Schöna (jednego z reformatorów ówczesnego państwa pruskiego, doceniającego znaczenie ludzi z wyższym wykształceniem dla jego dalszego rozwoju), oraz Reinholda Bernharda Jachmanna, pedagoga, byłego dyrektora Instytutu Conradiego w Jankowie ( Conradinum). Część stypendystów po ukończeniu studiów wracała w rodzinne strony, pracując w administracji państwowej i sądowej, w szkolnictwie, służbie zdrowia; inni osiadali i pracowali w Berlinie czy też w miastach, w których studiowali.

Członkami wspierającymi Towarzystwo Pokoju były osoby różnych zawodów z terenu rejencji gdańskiej i kwidzyńskiej. W 1870 było 223 członków wspierających, 101 w 1900 i 61 w 1920, w tym roku były wśród nich 33 osoby z Gdańska, dwie z Elbląga, trzy z Grudziądza i 23 z innych miast. Przeważali profesorowie gdańskich szkół średnich, członkowie Zarządu Miasta, lekarze, pastorzy i prawnicy.

Siedzibą władz Towarzystwa Pokoju był Gdańsk, doroczne zebrania zarząd odbywał w Ratuszu Głównego Miasta, w latach 1832–1872 w siedzibie galerii zbiorów Jakoba Kabruna przy ul. Ogarnej 10. Fundusze na stypendia pochodziły ze składek członkowskich, zapisów testamentowych, zbiórek publicznych oraz legatów. Najważniejsze legaty Towarzystwo Pokoju dostało od kupców: Richarda Cowle’a z Elbląga – 15 985 talarów (47 955 marek), które przynosiły rocznie dochód z odsetek w wysokości 1350 talarów (4050 marek); Carla Kabruna (1805–1835, zob. Jakob Kabrun) – 500 talarów (1500 marek), Karla Gottfrieda Klosego – 1000 talarów (3000 marek); Luise Abegg (zob. Fundacja Abegga) – 3000 marek. Liczba i wysokość stypendiów zależały od posiadanych funduszy. W 1866 kapitał Towarzystwa Pokoju wynosił 19 810 talarów (59 430 marek), w 1916 zaś – 89 300 marek.

Towarzystwo ogłaszało corocznie drukiem sprawozdanie z działalności statutowej i finansowej (Jahresbericht der Friedensgesellschaft; zachowała się większość roczników z lat 1864–1920). Stypendia wypłacano głównie z odsetek od posiadanych kapitałów, ulokowanych w instytucjach bankowych i akcjach przedsiębiorstw. Pierwszych pięciu stypendystów dostało je w 1816. W roku akademickim 1879/1880 przyznano 27 stypendiów na łączną kwotę 4510 marek (w tym: jedno na 260 marek, jedno na 250 marek, pięć po 200 marek i 20 po 150 marek). Niektórzy otrzymywali stypendia przez cały okres 4–5-letnich studiów. Od 1817 do 1866 przyznano ogółem 275 stypendiów, w tym dla 139 osób z Gdańska i 136 z prowincji (1817–1841: 102 stypendia na kwotę 35 531 talarów). Po 1864 rocznie przyznawano od 20 do 28 stypendiów po 50–70 talarów. W 1880 liczba wzrosła do 458 stypendiów uniwersyteckich i 135 artystycznych dla 271 osób z Gdańska i 321 z terenu Pomorza, na ogólną kwotę 244 000 marek. Po wprowadzeniu w 1871 marki jako niemieckiej waluty stypendia wynosiły rocznie od 70 do 200 marek na osobę. W 1916 z braku funduszy stypendystami Towarzystwa Pokoju były już tylko trzy osoby. Towarzystwo rozwiązano w 1921 roku w związku z wyczerpaniem się funduszy (aktywa Towarzystwa Pokoju wynosiły tylko 4851 marek) na skutek spadku liczby członków, inflacji oraz zmiany przynależności państwowej Gdańska i dawnego terenu Prus Zachodnich.

Przez cały okres działania Towarzystwo Pokoju przyznało 1800 stypendiów na łączną kwotę 372 000 marek (w latach 1866–1916 przyznano 1120 stypendiów). Kandydatów do pomocy stypendialnej, niezależnie od ich wyznania i pochodzenia społecznego, ale wyróżniających się zdolnościami, zgłaszały zarządowi lokalne władze oraz kierownictwo szkół średnich. Kandydaci musieli mieć maturę lub inne wykształcenie uprawniające do studiów wyższych, głównie na niemieckich uczelniach.

Wśród stypendystów były osoby zasłużone później dla Gdańska, prowincji i państwa: historycy Richard Roepell, Simon Joseph Theodor Hirsch, Leopold Prowe z Torunia, filolodzy Karl Joachim Alexander Marquardt, Emil Wilhelm Panten, Otto Alexander Carnuth, Johann Wilhelm Emanuel Mannhardt, lekarz Ernst Leyden, przyrodnik Konrad Lakowitz, artyści malarze Johann Carl Schultz, Albert Juchanowitz, Carl Theobald Gregorovius (zob. Michaela Carla Gregoroviusa, Albert Rennée z Elbląga, Arthur Bendrat, malarz i pisarz Carl Ludwig Pietach, architekt Arnold Boie (zob. Karl Ludwig Boie), przyrodnik Hugo Conwentz, muzycy Juliusz Schapler, Otto Tiehsen, Emil Kronke, Carl Friedrich Ilgner z Elbląga i muzykolog Wilhelm Joseph von Wasielewski z Leźna w powiecie kartuskim. Wśród stypendystów były też kobiety, w roku 1857 muzykę studiowały Emilie Goroncy i Augusta Steimmig z Gdańska, a historię sztuki w końcu XIX wieku Teresa Nagel i Sophia Milch.

Pięćdziesięciolecie działalności Towarzystwa Pokoju uczczono uroczystym zebraniem 3 VIII 1866 w Królewskiej Szkole Sztuk Pięknych w Złotej Bramie, stulecie zaś – z udziałem władz miasta, 3 VIII 1916 posiedzeniem w Ratuszu Głównego Miasta. MrGl