NOWY PORT

Wersja z 18:14, 14 gru 2014

Nowy Port pod Gdańskiem, Samuel Donnet, 1707

Nowy Port, około 1910

Nowy Port, około 1919

Żaglowce i holowniki
w porcie, po lewej Nowy Port, 1894

Widok na latarnię morską w Nowym Porcie, początek
XX wieku

Kościół Niepokalanego Serca Maryi w Nowym Porcie, około 1915

Mijanka tramwajowa na
ul. Oliwskiej w Nowym Porcie, około 1925

NOWY PORT, obecnie jednostka pomocnicza miasta Gdańska ( administracyjny podział) położona u ujścia Martwej Wisły ( Wisła) do Zatoki Gdańskiej, od sąsiadujących dzielnic oddzielona terenami przemysłowymi, zielonymi, nieużytkami lub wodami śródlądowymi. Leży w większości na terenach, które jeszcze w XVI wieku były zalane wodami Zatoki Gdańskiej. Niesione przez Wisłę, uchodzącą tuż za twierdzą w Wisłoujściu, piaski i namuły – szacowane na około 2 mln m³ rocznie – odkładały się tuż za ujściem, tworząc stale powiększające się ławice piaskowe. Do zamulania i zasypywania rejonu ujścia przyczyniały się też piasek i kamienie, którymi wypełnione były ładownie statków przychodzących do Gdańska po towar, a które – wbrew przepisom – wyrzucano do morza przed wejściem do portu. W roku 1611 przyrost lądu po zachodniej stronie Wisły wynosił około 100 m w stosunku do stanu z 1596. Między lądem a wysepką powstałą z ławicy piaskowej utworzyła się niewielka głębia, zwana zachodnią, którą 6 XI 1671 wszedł do portu pierwszy statek. W latach 1674–1676 głębię przekopano, nadając jej na długości około 600 m, szerokości 14–37 m i głębokości 2,4–2,6 m. Powstał tzw. Nowy Tor Wodny (Neufahrwasser), dający początek kanałowi portowemu i niemieckiej nazwie późniejszego Nowego Portu. Tor – umacniany i pogłębiany od roku 1716 – w 1724 przejął rolę głównego, a od 1774 roku jedynego wejścia do gdańskiego portu, osłoniętego naturalnym falochronem w postaci wspomnianej, stale powiększającej się piaszczystej wysepki West Plaate (Płyta Zachodnia), która w 1845 – po całkowitej likwidacji starszego, północnego ujścia Wisły – stała się półwyspem znanym pod nazwą Westerplatte. Do wzmocnienia pierwotnie bagnistego gruntu Nowego Portu przyczyniła się też składana na nim ziemia bagrowa z pogłębiania Nowego Toru Wodnego.

Pierwszymi zabudowaniami Nowego Portu były karczmy: Zachodnia (zbudowana przed rokiem 1577), Hakowa (Hakkenkrug – przed 1594) i Balastowa (Ballastkrug – lata 40. XVII wieku). Ich właścicielami, podobnie jak i całego terenu nadmorskiego aż po ujście Wisły, było opactwo cystersów w Oliwie. W tym też czasie klasztor zbudował dwie siedziby rybackie przy ujściu. W roku 1627, w miejscu rozebranej karczmy Zachodniej, wzniesiono Szaniec Zachodni, leżący na lewym brzegu Wisły naprzeciw Twierdzy Wisłoujście, przebudowany w latach 1655 i 1698. Nowo powstałe grunty Nowego Portu rychło stały się przedmiotem sporów między cystersami oliwskimi, powołującymi się na nadanie księcia Świętopełka, a miastem Gdańsk, którego władze dowodziły, że w XIII wieku grunty te jeszcze nie istniały, nie mogły więc być przedmiotem darowizny. W 1647 roku obie strony zawarły umowę, której mocą klasztor wydzierżawił miastu tereny przyległe do Wisły na 93 lata. Pomimo to w latach 70. XVII wieku zakon postawił tu jeszcze jedną karczmę, tzw. Małą Karczmę Balastową. Na mapie z roku 1692 pojawiła się też Meister Bude, wzniesiona przez miasto budka mistrza portowego. W 1724 rozpętał się kolejny ostry spór Gdańska z klasztorem o własność nowych terenów powstałych w wyniku prac hydrotechnicznych (w tym składania ziemi bagrowej) i zakończył się w roku 1739 podpisaniem nowej umowy dzierżawnej na następne 93 lata. Podczas oblężenia Gdańska w 1734 wojska rosyjskie ostrzeliwały z Nowego Portu obóz francuski na Westerplatte i pozostającą w rękach miasta twierdzę Wisłoujście. W 1758 roku uruchomiono pierwsze dwie latarnie morskie (tzw. blizy) wzniesione nad Nowym Torem Wodnym. 16 IX 1772, w wyniku I rozbioru Polski, Nowy Port (i Westerplatte) przeszedł we władanie państwa pruskiego, Gdańskowi uznającemu zwierzchność Rzeczypospolitej przypadły Wisłoujście i Szaniec Zachodni. Poza kontrolą Prus pozostawało więc stare ujście Wisły, tzw. Tor Północny, było ono jednak zbyt płytkie. Już następnego dnia władze pruskie zaczęły pobierać opłaty celne i portowe w takiej samej formie i wysokości, jak Gdańsk, co dla przybywających doń statków oznaczało konieczność podwójnych opłat i znacznie osłabiało konkurencyjność gdańskiego portu; aż do roku 1774 trwał o Nowy Port polsko-pruski spór dyplomatyczny z udziałem Francji i Rosji. W okresie międzyrozbiorowym (1772–1793) Prusy utworzyły nowe miejsce przeładunku towarów przy Nowym Torze Wodnym (w roku 1781 wybudowano warzelnię soli i spichrze przy obecnej ul. Solec; na mapie z roku 1790 widnieje także dźwig), co stało się zalążkiem przyszłego portu i związanej z nim osady portowej.

W 1772 roku w Nowym Porcie było zaledwie 7 domostw, 1789 – już 40. W 1785 Nowy Port otrzymał królewską szkołę elementarną (w 1797 uczęszczało do niej 54 uczniów: 37 chłopców i 17 dziewcząt); w latach 1817–1844 jej kierownikiem był poeta Eduard Ertel. 4 IV 1793, w rezultacie II rozbioru Polski, Prusy zajęły Gdańsk i konkurujące dotąd ośrodki portowe znalazły się w jednym państwie, w roku 1806 zostały formalnie połączone (oficjalnie Nowy Port został włączony do miasta Gdańska 17 III 1814). W okresie 1803–1805 działający tu kupiec Mathias Broschke z własnych funduszy wybudował bitą drogę z Nowego Portu do Gdańska, noszącą do 1945 nazwę Broschkischerweg ( Wiślna, obecnie ciąg łączących się niegdyś ul. Starowiślnej, Chodackiego, Wiślnej przez obecne tereny stoczniowe, ul. Jana z Kolna do Bramy Oliwskiej). W roku 1807 istniały w Nowym Porcie dwa tartaki, w 1810 na najwyższym wzniesieniu powstałym z wybagrowanej ziemi (zwane odtąd Młyńską Górą (Mühlberg)) zbudowano młyn wiatrowy zwany Młynem Scharpinga. W 1807 roku Nowy Port liczył już 90 domostw i 840 mieszkańców, głównie ewangelików.

W czasie oblężenia Gdańska przez wojska napoleońskie od marca do maja 1807 roku broniły się tu silne oddziały pruskie; po zdobyciu miasta cesarz Napoleon Bonaparte wizytował twierdzę w Wisłoujściu i reduty Nowego Portu, który znalazł się w obrębie utworzonego przezeń I Wolnego Miasta Gdańska (WMG). W roku 1813, podczas oblężenia rosyjskiego, Nowy Port bombardowany był z lądu i morza. Dwa lata później, po ustaleniach kongresu wiedeńskiego, ponownie przyłączony do Prus.

Około 1820 roku Johann Joseph Fischer założył browar przy Weichselstraße (ul. Starowiślna, zob. rodzina Fischerów). Wiek XIX przyniósł dalszy rozwój infrastruktury portowej, w wyniku którego Nowy Port stał się głównym ośrodkiem gdańskiego portu: w latach 1840–1848 Nowy Tor Wodny powiększono do szerokości 33 m i głębokości 4,7 m, a w 1882 do odpowiednio 85 m i 6,3 m. W 1831 roku oddano do użytku bitą drogę Nowy Port – Brzeźno, sfinansowaną z funduszy rosyjskich ( Brzeźno). W lutym 1840, w następstwie wielkiego zatoru lodowego (powstało nowe ujście Wisły – Wisła Śmiała), została zalana większość domów Nowego Portu. W roku 1841 uruchomiono regularną komunikację żeglugową z Gdańska. W latach 1854–1866 w Nowym Porcie funkcjonowała baza operacyjna pruskiej marynarki wojennej. W roku 1867 otwarto linię kolejową z Gdańska do Nowego Portu (długość 7,2 km). W okresie 1869–1870 wybudowano stanowiska artyleryjskie baterii portowej, a 1883–1885 kompleks koszar. W 1879 roku oddano do użytku nowy basen portowy o długości 700 m, szerokości 95 m i głębokości 8 m, Basen Władysława IV; w 1899 otwarto przy nim strefę wolnocłową. W roku 1889 uruchomiono tzw. wiślaną kolej towarową (Weichseluferbahn) od Bramy Oliwskiej wzdłuż Wisły do Portu Wiślanego, w 1899 przedłużoną południowym skrajem Nowego Portu do stacji towarowej Zaspa (KOLEJ | kolej). Portowy charakter dzielnicy uzupełniały karczmy, bary i tawerny, których w roku 1868 było 60. Rozwój portu i związanej z nim infrastruktury komunikacyjnej sprzyjał inwestycjom przemysłowym: w 1884 zbudowano fabrykę spirytusu, a w 1889–1891 wielką cukrownię ( przedsiębiorstwa), która w 1901 spłonęła; odbudowana w roku 1904, w rezultacie kolejnego pożaru w 1908 uległa uszkodzeniu, następnie działała do roku 1929 jako spółka akcyjna. Na początku XX wieku na skraju Nowego Portu, od strony Portu Wiślanego, wzniesiono dwa wielkie, istniejące i obecnie spichrze do składowania cukru i zboża z Ukrainy, określane łącznie jako Russenhof.

Nowy Port rozwijał się także dynamicznie jako dzielnica mieszkaniowa: 1837 liczył 2090 mieszkańców, 122 budynki mieszkalne i 85 niemieszkalnych, 1859 – 2900 mieszkańców, 184 budynki mieszkalne i 250 innych, w 1869 roku było 6019 mieszkańców. W roku 1831 wśród robotników portowych Nowego Portu pojawiło się pierwsze ognisko epidemii cholery, która pochłonęła ponad tysiąc ofiar w całym Gdańsku. W latach 1839–1841 zbudowano ewangelicki kościół Wniebowzięcia (Himmelfahrtskirche) przy Olivaer Straße 2 (ul. Oliwska), w 1905 zastąpiony nowym ( kościołem Niepokalanego Serca Maryi); w roku 1858 konsekrowano katolicki kościół św. Jadwigi Śląskiej przy Hedwigskirchstraße 18 (ul. ks. Góreckiego), przy którym w 1866 założono parafię. W 1878 doprowadzono do Nowego Portu wodę z ujęcia Polanki ( wodociągi). W roku 1891 Nowy Port połączono linią tramwajową z Brzeźnem ( tramwaje), a w latach 1899–1902 – z Gdańskiem (na ul. Wiślnej); w 1906 zbudowano odrębną sieć kanalizacji miejskiej. W 1910 liczyła 9636 mieszkańców. Po I wojnie światowej Nowy Port stał się częścią II WMG i dużym skupiskiem polskiej ludności. 31 VIII 1924 liczył 13 339 mieszkańców – 7329 ewangelików i 6010 katolików, spośród których około 3 tysiące stanowili Polacy. W roku 1919 rząd polski, obok innych nieruchomości, zakupił kamienicę przy Sasper Straße 57/60 (ul. Na Zaspę), w której powstał później polski dom ludowy z salą teatralną; przyznane w 1922 na własność Polsce koszary przy Olivaer Straße 35 stały się siedzibą wielu polskich instytucji i organizacji, w tym polskiej szkoły powszechnej, do której w roku 1938 uczęszczało 149 dzieci. W 1932 roku powstało tam duszpasterstwo i kaplica dla Polaków, której rektorem był ks. Marian Górecki. W okresie 1920–1924 w koszarach stacjonował 60-osobowy oddział wartowniczy Wojska Polskiego do nadzoru ładunków wojskowych, przeniesiony później na Westerplatte. W roku 1930 otwarto Dom Polskiego Marynarza przy Hafenstraße 27 (ul. Bugaj), którego opiekunem był komandor pilotów portowych, kpt. Tadeusz Ziółkowski. Rok wcześniej oddano do użytku nową drogę z Gdańska do Nowego Portu, Paul-Beneke-Weg (ul. Marynarki Polskiej), na którą przeniesiono też linię tramwajową z ul. Wiślnej. W latach 1938–1944 przy Bergstraße 13B (ul. Władysława IV) działało protestanckie duszpasterstwo dla szwedzkich marynarzy.

We wrześniu 1939 roku z terenu Nowego Portu ostrzeliwano broniącą się załogę Westerplatte, a ludność cywilną (około 14 tysięcy) na czas walk wysiedlono. Od 15 IX 1939 do 31 III 1940 w dawnych koszarach istniał obóz dla Polaków (Zivilgefangenenlager Neufahrwasser). Po jego likwidacji w roku 1940 ulokowano tam jednostkę artylerii Wehrmachtu. Podczas walk o Gdańsk w marcu 1945 zniszczono 60% budynków Nowego Portu. 30 VI 1945 Nowy Port liczył 9236 mieszkańców – 8660 Niemców, 505 Polaków i 71 osób innej narodowości. Po roku 1945 – mimo odbudowania portu – Nowy Port nie odzyskał dawnego charakteru i kolorytu dzielnicy portowej; w czasach komunistycznych port otoczono szczególnym nadzorem jako silnie strzeżoną strefę graniczną, wyrazem tej polityki była likwidacja strefy wolnocłowej w końcu lat 40. XX wieku. W roku 1951 połączony został z Gdańskiem Szybką Koleją Miejską (w 2002 linię skrócono do przystanku Gdańsk-Brzeźno, a w 2005 zamknięto przewozy pasażerskie). W latach 1957–1962 kanał portowy na całej długości 1450 m pogłębiono do 11 m i poszerzono do 150 m kosztem m.in. półwyspu Westerplatte. W 1973 roku uruchomiono przystań promową w pobliżu wejścia do portu. Po zmianach ustrojowych w 1996 reaktywowano Wolny Obszar Celny. W roku 2006 rozebrano biegnącą przez Nowy Port bocznicę kolejową z Portu Wiślanego do stacji Zaspa Towarowa. Dwa lata później rozpoczęto program rewitalizacji dzielnicy, obejmujący m.in. rekultywację terenu dawnego Szańca Zachodniego i przekształcenie go w park.

Ważniejsze obiekty: budynek dawnej Karczmy Hakowej z XVI wieku przy ul. Oliwskiej 66, wielokrotnie przebudowywany; kościół św. Jadwigi Śląskiej, kościół Niepokalanego Serca Maryi (franciszkanów reformatów); latarnia morska z roku 1893, w 1984 wycofana z użytku, w 2004 udostępniona do celów turystycznych; sąsiadujący z nią budynek kapitanatu portu na dawnym Wzgórzu Pilotów przy wejściu do kanału portowego oraz budynek dworca przystani promowej Polskiej Żeglugi Bałtyckiej; zabytkowa zajezdnia tramwajowa z 1899 roku przy ul. Władysława IV; dawna łaźnia z 1905 przy ul. Strajku Dokerów 5 (po remoncie stała się oddziałem Centrum Sztuki Współczesnej „Łaźnia”); dawna karczma Fischerów (ul. Starowiślna 2) przy ujściu Gardzieli, obecnie w ruinie, przeznaczona do rewitalizacji; socrealistyczny gmach dawnego Morskiego Centrum Kultury zbudowany w 1954 przy ul. Marynarki Polskiej 15 w miejscu dawnego magazynu prochu, obecnie własność Banku Pekao SA; do rejestru zabytków wpisany jest też zespół urbanistyczny osady portowej z XVIII wieku. ZdK