MENIUS MATTHIAS, rektor szkoły św. Jana

Aktualna wersja na dzień 13:28, 9 gru 2024

Tablica upamiętniająca 32 najwybitniejszych naukowców pracujących w latach 1544–1944 na Albertinie

MATTHIAS MENIUS (Maciej; Meinius; Mainius; Mävius; Maine; Meine) (1544 Gdańsk – 3 VI 1601 Królewiec (Königsberg)), matematyk, astronom, kalendariograf, bibliotekarz i mierniczy. Wedle jednych urodził się w gdańskiej kupieckiej rodzinie luterańskiej jako syn Georga i Agnes, wedle innych był synem pochodzącego ze Słupska Andreasa Meine, nauczyciela gdańskiej szkoły mariackiej.

Po ukończeniu nauki w Gdańsku, od 20 X 1558, studiował w Wittenberdze, gdzie był uczniem m.in. Filipa Melanchtona (1497–1560) i Vitusa Winshemiusa (Veit Winsheim; 1501–1570), bliskich współpracowników Marcina Lutra. Od 1565 był stypendystą gdańskiej Rady Miejskiej, którą w 1569 i 1570 bezskutecznie prosił o przyznanie mu stanowiska profesora w Gimnazjum Gdańskim lub o środki na dalszą naukę. 29 VIII 1570 w Wittenberdze uzyskał tytuł magistra nauk filozoficznych, o czym 5 II 1571 poinformował gdańską Radę Miejską, prosząc o dalsze stypendium na kontynuowanie studiów. Zaprzyjaźniony z astronomem Bartholomeusem Scultetusem, przebywał u niego w lipcu 1571 w Zgorzelcu (Görlitz). W Gdańsku powołany został na stanowisko rektora szkoły św. Jana. Ponieważ w listopadzie 1571 w Zgorzelcu zaręczył się z Klarą Weidner (zm. 11 XII 1590), córką miejscowego burmistrza, wdową po Friedrichu Berncie, z racji planowanego ożenku – w grudniu prosił Radę Miejską o zwolnienie go z tej funkcji. Władze Gdańska przychyliły się do jego prośby, ale udzieliły mu jedynie urlopu z odpracowania wcześniejszego stypendium. W styczniu 1572 powrócił do Zgorzelca i w lutym poślubił Klarę Weidner (wiersz z tej uroczystości napisał, poznany również w Wittenberdze, humanista i poeta – Daniel Hermann; około 1543–1601).

Jako jeden z pierwszych w kręgu protestanckim w Polsce stał się zwolennikiem kalendarza gregoriańskiego, do którego opracował swoją wersję na lata 1568–1602. W Zgorzelcu własnym nakładem wydrukował swój pierwszy kalendarz do zapisywania i prognostyk na 1573. Poinformował Radę Miejską Gdańska o rozpoczęciu takiej działalności, pismem z dnia 8 XII 1572, i zadedykował jej to wydawnictwo. Tamże sfinansował wydanie znakomitego podręcznika gnomoniki swego przyjaciela Scultetusa – Gnomonice De Solaris oraz opublikował okolicznościową rozprawę z wyników obserwacji nowej gwiazdy, którą odkrył w gwiazdozbiorze Kasjopei (Observationes von dem neuen Stern, welcher im Jahr 1572 in der Caβiopäa erschien, praca znana tylko z późniejszych wzmianek).

Z końcem 1574, z żoną i jej synem z pierwszego małżeństwa, powrócił ze Zgorzelca do Gdańska. W początkach 1575 mianowany został profesorem nadzwyczajnym matematyki w Gimnazjum Gdańskim. Zajął się również obserwacjami astronomicznymi. Przygotowany w 1576 manuskrypt o jego obserwacjach Księżyca De ortu & occasu lunae supputando nie ukazał się jednak drukiem. W wydanym w 1578 w oficynie Jakoba Rhodego pisemku – Von alter geschlecht der Cometen ... der uns zu Dantzigk den 12 Novembris 1577 jahr erscheinen ist... – opisał bieg komety z 1577. Wydawał także kalendarze i prognostyki. M.in. w prognostyku na 1577 opisał zaćmienie Słońca z 2 kwietnia, a w prognostyku na 1578 zaćmienie – z 26 września.

W 1579 otrzymał profesurę zwyczajną matematyki na uniwersytecie Albertina w Królewcu. Do jego obowiązków należało też opracowywanie rocznych kalendarzy, aczkolwiek dopiero w 1583 został mianowany „oficjalnym wydawcą kalendarzy” jako następca (Nikolausa) Neodomusa (zmarłego w 1578 matematyka, rektora Albertiny). Pierwszy kalendarz z prognostykiem wydał na rok 1580, po łacinie (Calendarivm Et Ephemeris Sive Diarivm) i jego niemiecką wersję. Drukował go u gdańskich księgarzy Steffena Scholtza i Salomona Gissera, na co uzyskał finansowe wsparcie gdańskiej Rady Miejskiej.

Kalendarz na 1581 ukazał się w Szczecinie (w języku niemieckim Schreibkalender vnd Allmanach) oraz w Lipsku (po łacinie Calendarivm. Prognosticon Astrologicvm), nakładem wspomnianych księgarzy gdańskich. Oba zadedykowane zostały regentowi Prus Książęcych, margrabiemu Georgowi Friedrichowi von Ansbachowi. Kalendarze na kolejne lata do 1583 drukował w Szczecinie, a później (do 1602) u Georga Osterbergera w Królewcu, zaś dwa prognostyki (1591–1592) ukazały się w Rydze. Następne drukowane w Królewcu nadzorował astronom Joachim Radenicius (1575–1603). Jego kalendarz jako pierwszy w Prusach zaczął publikować terminy wszystkich targów oraz wykazy używanych monet wraz z przelicznikami ich wartości. Kalendarze i prognostyki przesyłał Radzie Miejskiej Gdańska, z którą utrzymywał ścisłe związki. W 1586 poprosiła ona Królewiec o urlop dla niego, aby mógł brać udział w pracach mierniczych.

W październiku 1586 został także bibliotekarzem książęcym. W latach 1587, 1593 i 1599 sprawował funkcję rektora Uniwersytetu Albertina i siedmiokrotnie funkcję dziekana. Jako profesor i bibliotekarz zarabiał łącznie 316 marek i 30 szylingów rocznie. Dodatkowo otrzymywał 16 marek rocznie jako wyraz podziwu za każdy kalendarz, zadedykowany księciu lub jego małżonce (wydatki udokumentowane za kalendarze z lat 1581–1584, 1586, 1587, 1599).

W Królewcu zetknął się z nauką Mikołaja Kopernika i stał się jej zwolennikiem, wprowadzając ją do swych wykładów w 1595. Przeprowadzał tam też liczne obserwacje astronomiczne. W 1581 wydał rozprawę o komecie Grundliche observationes astronomi ae, d. i. Absehung oder Abmessung des einzigen Cometen, a w 1584 pracę Theoremata de circulis sphaerae materialis.

Utrzymywał kontakty z wieloma wybitnymi astronomami, jak Wilhelm Heski, Hieronim Stadius, Cyprian Leovitus, Jan Praetorius. Wsparł też duńskiego astronoma Tychona de Brahego w przygotowaniu dzieła Progymnasmat. Astronom. Instauratae (wydanego pośmiertnie w 1602). Od 7 do 28 VI 1584 z Eliaszem Cimberem, uczniem Tychona de Brahego, przeprowadził obserwacje w ogrodzie książęcym w Królewcu, ustalając szerokość geograficzną Królewca na 54˚44'. Zachowały się wydane drukiem jego dysputy: z 22 II 1584 Disputation de corculis oraz z 1 V 1591 De rotundite terrae et aquae.

Z Klarą Weidner miał 10 dzieci, trzech synów, Matthias, Theophilus i Stanislaus, zostało immatrykulowanych na uniwersytecie w Królewcu 17 IX 1593. W 1591 ożenił się z Zofią Moller, z którą miał czworo dzieci. Zmarł wskutek udaru, którego doznał 23 IV 1601 (w drugi dzień Świąt Wielkanocnych). Wdowa po nim otrzymywała przez rok jego uposażenie w ramach „Gnadenzeit”.

Jego imię znalazło się na tablicy odsłoniętej 22 IV 2012 w katedrze królewieckiej, upamiętniającej 32 najwybitniejszych naukowców pracujących w ciągu 400 lat (1544–1944) na Albertinie. JANSZ

Bibliografia:
Die Matrikel … der Albertus-Universität zu Königsberg, ed. Georg Ehler, Bd. 1, Leipzig 1910, s. 114, 118.
Buck J. F., Otter Ch., Lebens-beschreibungen derer verstorbenen preussischen mathematiker..., Königsberg und Leipzig, 1764.
Czerniakowska Małgorzata, Menius Matthais, w: Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, Suplment I, Gdańsk 1998.
Freytag H., Die Preussen auf der Universität Wittenberg und die nichtpreussischen Schüler Wittenbergs in Preussen von 1502 bis 1602.., Leipzig, 1903.
https://www.presseforschung.uni-bremen.de/dokuwiki/doku.php?id=meine_menius_matthias.
Jöcher G. Ch., Allgemeines Gelehrten-Lexicon, Darinne die Gelehrten aller Stände sowohl männ- als weiblichen Geschlechts, welche vom Anfange der Welt bis auf die ietzige Zeit gelebt..., Bd. 3, Leipzig 1751.
Koch E., Moskowiter in der Oberlausitz und M. Bartholomäus Scultetus in Görlitz. Kulturbilder aus der zweiten Hälfte des XVI. Jahrhunderts, Neues Lausitzisches Magazin, Bd. 83 (1907).
Schuka W. (10 V 2012), Gedenktafel im Königsberger Dom enthüllt, Ostpreußen, 11 V 2012.
Weichbrodt Dorothea, Patrizier, Bürger, Einwohner der Freien und Hansestadt Danzig in Stamm- und Namentafeln vom 14-18. Jahrhundert, Klausdorf/Schwentine 1986-1992, 3/301.