KOŚCIÓŁ WYZNAJĄCY W II WOLNYM MIEŚCIE GDAŃSKU

Aktualna wersja na dzień 17:03, 20 kwi 2024

Jeden z założycieli gdańskiej filii Związku Pastorów i Kościoła Wyznającego, pastor Paul Kalweit

KOŚCIÓŁ WYZNAJĄCY W II WOLNYM MIEŚCIE GDAŃSKU (Bekennende Kirche), ruch w niemieckim Kościele ewangelickim z lat 1934–1945, opozycyjny w stosunku do narodowego socjalizmu. Jego zwolennicy występowali przeciwko dążeniom władz do włączenia wszystkich Kościołów w Niemczech do współpracy z nazizmem, na co na gruncie protestantyzmu godziła się powstała w 1932 organizacja Niemieckich Chrześcijan (Deutsche Christen), głoszących m.in. pochwałę rasizmu i antysemityzmu. Przeciwnicy tych planów we wrześniu 1933 utworzyli Pfarrernotbund (Związek Pastorów w Potrzebie), który udzielał pomocy ofiarom faszystowskiego państwa, a na synodzie w Wuppertal-Barmen 29–31 V 1934 powołał Kościół Wyznający.

Kościół Wyznający odrzucał podporządkowanie Kościoła państwu, negował łączenie chrześcijaństwa z innymi doktrynami i polityką oraz odmawiał zaakceptowania Adolfa Hitlera jako przywódcy narodu. Pronazistowscy duchowni ogłosili go organizacją nielegalną i antypaństwową. W tej sytuacji w lutym 1936, podczas synodu w Bad Oeynhausen (Nadrenia Północna-Westfalia), większość przedstawicieli Kościoła Wyznającego zgodziła się na podporządkowanie hitlerowskiemu państwu, jedynie radykalna mniejszość kontynuowała działalność w konspiracji i nie miała już wpływu na politykę Niemiec.

Zalążkiem Kościoła Wyznającego w II WMG była filia Pfarrernotbund (Związku Pastorów), założona w Gdańsku w listopadzie 1933 przez siedmiu (spośród 70) miejscowych pastorów. Stawiała sobie za cel pomoc pastorom pochodzenia żydowskiego, zagrożonym pozbawieniem urzędu. W jej szeregach znaleźli się m.in. pastor kościoła Najświętszej Marii Panny (NMP) Paul Kalweit, drugi pastor kościoła Marcina Lutra we Wrzeszczu Kurt Walter, kaznodzieja z kościoła św. Jana Otto Eichel, Arthur Paul z kościoła St. Georga (św. Jerzego, obecnie kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa i św. Jana Bosko), pastor ze Stogów Oskar Schattat. Podczas nabożeństw oraz w nieoficjalnie kolportowanych ulotkach informowali oni wiernych o sytuacji Kościoła, z zaufanymi wiernymi spotykali się w domu parafialnym u Otto Eichela przy kościele św. Jana. Zbierało się tam początkowo około 100 osób i to one dały początek Kościołowi Wyznającemu w II WMG.

Gdański Kościół Wyznający ukonstytuował się w połowie maja 1934, powstała Rada Braci na czele z Kurtem Walterem. Na pierwsze nabożeństwo Kościoła Wyznającego w Gdańsku na początku września 1934 do kościoła św. Trójcy przybyło około 3000 wiernych. Poprowadził je pastor Hugo Hahn (1866–1957) z Drezna, późniejszy (1947–1953) biskup Saksonii. Gościnnie pojawiali się też inni pastorzy spoza Gdańska: Otto Dibelius (1880–1967) z Berlina, Friedrich Müller (1889–1942) z Berlina, Johannes Lilje (1899-1977) z Hannoveru, Wilhelm Niesel (1903-1988) z Berlina i Ludwig Steil (1900–1945) z Dortmundu oraz prawnik Hermann Ehlers (1904–1954) z Berlina, późniejszy przewodniczący Bundestagu, od 1935 członek Rady Braci. Następne spotkania, od listopada 1934, odbywały się w kościele św. Jana, od marca 1935 – już na stałe – w kościele św. Katarzyny. Członkowie ruchu podpisali tzw. „Czerwoną Kartę”, deklarację przynależności do Kościoła Wyznającego, na jej podstawie określano ich liczbę na około 5.000 osób. Istniała także spora grupa sympatyków, którzy jednak unikali zdecydowanego opowiedzenia się po stronie ruchu.

Oprócz nabożeństw Kościół Wyznający prowadził godziny biblijne, na których krytykowano hasła propagandy hitlerowskiej, informowano między innymi o uchwałach Rady Braci i o sytuacji Kościoła w Rzeszy. W latach 1934–1936 wiadomości takie zamieszczał wydawany nieoficjalnie w Gdańsku „Rundbrief”, okólnik Kościoła Wyznającego, ukazujący się co cztery/sześć tygodni w nakładzie 5000 egzemplarzy, redagowany przez pastora Kurta Waltera.

Od początku działalności gdański Kościół Wyznający podejmował bezskuteczne starania o odwołanie z urzędu ewangelickiego biskupa gdańskiego Johannesa Beermanna. W lutym 1935 władze Gdańska odmówiły przywódcy Kościoła Wyznającego w Rzeszy, ks. Martinowi Niemöllerowi, zgody na przyjazd do miasta i jego wystąpienie w kościele św. Katarzyny. 17 III 1935, kilka dni po uwięzieniu w Niemczech 500 duchownych, odbyło się w tymże kościele nabożeństwo w ich intencji. W słowie skierowanym do uczestników pastor Kurt Walter przypomniał główne myśli synodu w Dahlem.

Gdański Kościół Wyznający protestował też przeciw próbom oderwania przez władze świąt Bożego Narodzenia od ich chrześcijańskiej istoty i zastąpienia kultem słońca (melodie znanych kolęd, ze zmianą treści sławiły słońce i zwycięstwo światła nad nocą). W początkach 1935 protestował przeciwko wyrażonej przez miejscowe władze kościoła ewangelickiego zgody na wcielenie młodzieży ewangelickiej do Hitlerjugend. W listopadzie 1936 próbę zwołania synodu Kościoła Wyznającego w II WMG udaremnił zakaz Senatu. Gdańskie władze Kościoła Wyznającego odmówiły z kolei udziału w mszy 16 I 1940 w kościele NMP na cześć włączenia II WMG do Rzeszy, zorganizowanej przez biskupa gdańskiego Johannesa Beermanna.

Kościół Wyznający w Gdańsku współpracował ze stowarzyszeniem parafialnym Frauenhilfe (Pomoc Kobiet) „Luter”, protestującym przeciwko planom połączenia z narodowosocjalistycznym odpowiednikiem tej organizacji, NS-Frauenschaft. Nawiązał także współpracę ze studenckim kręgiem biblijnym (około 20 osób) z Technische Hochschule Danzig i Medizinische Akademie Danzig ( Państwowa Akademia Medycyny Praktycznej w Gdańsku). Ich spotkania odbywały się między innymi w parafii, gdzie drugim pastorem był Kurt Walter (kościół Lutra w Gdańsku Wrzeszczu), także w Ludolfinie w Gdańsku-Oliwie. Na wykłady wyjeżdżano także do Lublewa, Mierzeszyna i innych miejsc na odpoczynek, wygłaszali je gościnnie związani z Kościołem Wyznającym duszpasterze studenccy z Królewca Manfred Koschorke i Fritz Kommoß. W maju 1940 w Ujeścisku modlitwę „Ojcze Nasz” poprowadził pastor Dietrich Bonhoeffer (1906–1945; międzynarodowy działacz antynazistowski, stracony wraz z admirałem Canarisem na osobisty rozkaz Hitlera). Jeszcze inną formą pomocy było udzielanie chrztu Żydom. Po uwięzieniu w 1942 pastora Kurta Waltera, wobec rosnącego terroru hitlerowskiego, działania Kościoła Wyznającego w Gdańsku praktycznie zamarły.

Przywódcy niemieckiego Kościoła Wyznającego, wśród których nie było przedstawiciela z Gdańska, zebrali się w październiku 1945 w Stuttgarcie i sformułowali „Stuttgarckie wyznanie win” (Stuttgarter Schuldbekenntnis), opublikowane 19 X 1945. Stało się ono zaczątkiem tworzenia odrodzonego Kościoła Ewangelickiego w Niemczech. JANSZ

Bibliografia:
Die Stunde der Versuchung. Gemeinden im Kirchenkampf 1933-1945, hrsg. G. Harder und W. Niemöller, München 1965.
Scholder Klaus, Die Kirchen und das Dritte Reich, Berlin 1977.
Żukowska Lucyna, Kurt Walter – przywódca Kościoła Wyznającego w Wolnym Mieście Gdańsku w 1934-1942, Gdański Rocznik Ewangelicki, 6, Gdańsk 2012, s. 132-147.
Żukowska Lucyna, Między Śmiercią a Diabłem. Kościół ewangelicki w Gdańsku w okresie rządów NSDAP (1933–1945), Bydgoszcz-Gdańsk, 2014.