BIENWALD MATTHIAS, kaznodzieja kościoła św. Bartłomieja

Aktualna wersja na dzień 18:03, 25 sie 2024

Karta tytułowa dzieła In Evangelio... z autografem Matthiasa Bienwalda i jego znakiem własnościowym

Osobiste notatki Matthiasa Bienwalda w dziele Johanna Bugenhagena z 1533

Adnotacja z datą ukończenia notatek w dziele Johanna Bugenhagena w 1533

MATTHIAS BIENWALD (Bynwaldus, Bynwalth) (ok. 1500 Śląsk – 1573 Olsztynek), zakonnik w konwencie gdańskich karmelitów, działacz reformacyjny, kaznodzieja w kościele św. Bartłomieja. O przebiegu jego edukacji nic bliżej nie wiadomo, w zakonie był jednak scholastykiem (nauczycielem), bardzo dobrze władał łaciną. Według Michaela Christopha Hanowa zapisana po polsku nazwa miasta „Gdantzk” w jedynym zachowanym do naszych czasów wydanym drukiem jego dziele miała świadczyć o tym, że znał obok niemieckiego również język polski.

Co najmniej od 1523 aktywnie angażował się w głoszenie poglądów luterańskich w karmelickim kościele Eliasza i Elizeusza na Starym Mieście w Gdańsku (obecnie kościół św. Józefa. Jego proluterańską działalność krytykował w piśmie z 17 stycznia 1523 ówczesny biskup włocławski Maciej Drzewicki. Według kroniki Simona Grunaua był wówczas kierownikiem (Schulmeister) bliżej nieokreślonej szkoły. Po usunięciu Jacoba Heggego z Gdańska pod koniec 1523 stał się czołowym propagatorem reformacji w tym mieście. W 1524 gościł znanego niemieckiego reformatora z Królewca, Petera Amandusa. W sierpniu 1524 wybrany został przez kolegium „48” „ludowym” kaznodzieją w kościele św. Bartłomieja. Po obaleniu w styczniu 1525 dotychczasowych władz miejskich, ustanowieniu nowej Rady Miejskiej oraz zaprowadzeniu porządku luterańskiego w Gdańsku, wysłany został 26 II 1525 na pół roku do Elbląga z misją wsparcia rozwoju tamtejszej reformacji. Był kaznodzieją w elbląskim kościele Najświętszej Marii Panny, głosił również kazania w domach prywatnych mieszczan. Pod naciskiem wysłanników króla Zygmunta I Starego usunięty z Elbląga na przełomie 1525 i 1526. Wyrokiem sądu biskupa warmińskiego Maurycego Ferbera z 11 V 1526 został pozbawiony zaocznie wszelkich beneficjów i stanowisk, skazano go również na konfiskatę mienia.

Do Gdańska, gdzie również zaprowadzono poprzedni katolicki porządek, już nie powrócił. 20 VI 1526 książę Albrecht Hohenzollern powierzył mu pieczę nad parafią w Olsztynku (Hohenstein) w sekularyzowanych po 1525 roku Prusach Książęcych. Do końca życia pełnił tam funkcję pastora oraz archiprezbitera (archidiakona), czyli przełożonego luterańskiego okręgu kościelnego. W okresie pierwszych wystąpień reformacyjnych był autorem wzorowanego na rozważaniach Marcina Lutra z 1518 komentarza do modlitwy Ojcze Nasz (Das Vater unser, auszgeleget durch Matthiam Bynwalth, Prediger zu Gdantzk), wydanego w Królewcu w 1523 lub 1524 w drukarni Hansa Weinreicha.

W okresie rewolty społeczno-religijnej w Gdańsku (według nieprzychylnego reformacji Szymona Grunaua jeszcze przed przełomowym w jej dziejach styczniem 1525) poślubił nieznaną z imienia „najbliższą przyjaciółkę” [nächste Freundin] jednego z przywódców buntu i członka kolegium rentmistrzów Petera Koeniga. Następnie jednak zdecydował się ją oddalić i uznał swoje małżeństwo za nieważne, przez co naraził się wpływowemu liderowi rewolty. Ten właśnie epizod miał być prawdziwym powodem wysłania go do Elbląga. Nikt jednak poza Grunauem nie potwierdza tej sensacji. O jego życiu rodzinnym nic bliżej nie wiadomo, jego synem mógł być jednak tego samego imienia pastor w Iławie Matthias Bienwald.

W zasobach Biblioteki Gdańskiej PAN zachowały się dwa starodruki z jego prywatnej biblioteki. W jednym z nich, wydanym w 1525 i zatytułowanym In Evangelium Lucae Annotationes Joannis Agricolae islebii summa scripturarum fide tractatae, umieszczono adnotację własnościową (najprawdopodobniej on sam własnoręcznie złożył na karcie tytułowej m.in. podpis: „Matthias Bynwaldus” oraz dodał inincjały MB). W drugim dziele, autorstwa czołowego reformatora Pomorza, Johanna Bugenhagena (Joannesa Pomeranusa) In D. Pauli ad Romanos epistolam Interpretatio doctissima, multisque in locis locupelata (Hagenau 1531) zamieścił natomiast obszerne odręczne notatki, sporządzone, jak zapisał, w 1533. SK

Bibliografia:
Christoph Falks, Elbingisch-Preuszische Chronik, hrsg. von M. Toeppen, Leipzig 1879, s. 113.
Die Preussischen Geschichtsschreiber des XVI. und XVII. Jahrhunderts, Bd. 1, Simon Grunau’s preussische Chronik, hrsg. von Max Perlbach, Bd. 1, Leipzig 1876, s. 428–429, 437–438; Bd. 2, Leipzig 1889, s. 740–742, 781; Bd. 3, hrsg. von Paul Wagner, Leipzig 1896, s. 49.
Michael Christoph Hanow, Preussische Sammlung, Bd. 1, Danzig 1747, s. 417 –432.
Rywalizacja katolików z luteranami o kościół św. Mikołaja w Elblągu 1520-1621. Źródła do dziejów reformacji w Prusach Królewskich, red. Alojzy Szorc, Olsztyn 2002, s. 35–36 (Nr 2).
Freytag Hermann, Die Beziehungen Danzigs zu Wittenberg in der Zeit der Reformation, „Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins”, H. 38, 1898, s. 17–18, 27.
Hassbargen Hermann, Bienwald Matthias, w: „Altpreussische Biographie”, Bd. 1, Koengisberg 1936, s. 56.
Rhesa Ludwig, Kurtzgefasste Nachrichten von allen seit der Reformation an den evangelischen Kirchen in Westpreussen angestellten Predigern ..., Königsberg 1834, s. 139.