SPICHLERZE

Wersja z 15:33, 29 mar 2024

Spichlerze w Gdańsku nad Motławą, Aegidius Dickmann, 1617

Gustaw Adolf Carl Closs, Spichlerze, widok północnego cypla od strony Nowej Motławy (w tle Brama Stągiewna), około 1880

Pożar na Wyspie Spichrzów w Gdańsku (28 IV 1849 spłonęło 11 spichlerzy w rejonie obecnej ul. Chmielnej i Mostu Zielonego), szkoła niemiecka, XIX wiek

Brandgasse (ul. Zarzewie) na Wyspie Spichrzów, 1914

Ulica Stągiewna lata 30. XX wieku

Spichlerze na Ołowiance, widok od strony wschodniej, około 1922

Ulica Stągiewna, 1959

Widok na północny cypel Spichlerzy, lata 70. XX wieku

SPICHLERZE (1346: miejsce spichlerzy / spicherstetten; 1422: Spichlerze / gran aria; 1430: Speicher, 1591 po pol.; 1782: Wyspa Spichrzów / Speicher-Insul; obecna nazwa od 1949), urzędowa nazwa dawnej dzielnicy magazynów portowych, o powierzchni 24 ha. Od zachodu granicę wyznaczała Motława, w XIV wieku od północnego-wschodu zastoisko wodne (cloaca lacus) Bersen (Brensa), łączące się z Motławą na wysokości Wielkiego Żurawia, sięgające po obecną ul. Stągiewną, od niej na południowy obszar bagien. Biegnąca między nim ul. Stągiewna była najstarszą w tym rejonie, pierwotnie stanowiła szlak wiodący (przez ul. Długie Ogrody) na Żuławy i Mierzeję.

Pierwszym znanym obiektem była założona w 1331 rzeźnia nad Motławą (Kuttelhof, przy obecnej ul. Chmielnej 39–45, mniej więcej obszar obecnego biegu ul. Podwale Przedmiejskie). W 1357 istniał już most Kogi (od 1568 zwany mostem Zielonym), w 1379 most Krowi. W północnej części (naprzeciwko Wielkiego Żurawia) funkcjonowały do 1494 Dwór Popielny i Dwór Smolny, punkty kontroli (brakowania) jakości smoły, chmielu, lnu, konopii itd. Dalej ku południowemu-wschodowi znajdowała się miejska Cieślarnia (na wysokości ul. Chmielnej 112–113, nad Nową Motławą), ku południowemu-zachodowi – między dworami a rzeźnią – wznoszono na wschodnim brzegu Motławy spichrze, jeszcze dalej na południe od rzeźni, od obecnej ul. Owsianej (Mausegasse) do Jaglanej (Kiebitzgasse), w 2. połowie XIV wieku powstały składy drewna.

Na początku XV wieku było 120 spichrzy, usytuowanych przy istniejącym już w 1385 drewnianym pomoście pomocnym w rozładunku i wyładunku, zwanym Długim Pobrzeżem i Długim Mostem. Wszystkie obiekty łączyła ul. Chmielna, będąca główną ulicą dla spichlerzy. Zastoisko Bersinę przekopano w 1456 w tzw. Nową Fosę z mostem (później mostem Stągiewnym), z broniącą go basztą Stągiewką ( brama Stągiewna). 6 V 1424 zabudowę Spichlerzy zniszczył pożar, w 1494 spłonęły dwory Smolny i Popielny. Oba dwory w 1495 przeniesiono w południową część spichlerzy (obecny obszar ul. Toruńskiej – Grodzy Kamiennej); Dwór Smolny, oddzielony przekopem wodnym, znalazł się na małej wysepce połączonej stałym mostem z ciągiem ul. Chmielnej. W 1499 rejon naprzeciw mostu Kogi uległ spaleniu za sprawą Maternów, w 1515 członkowie ich bandy spalili większość spichrzy (ocalało jedynie pięć), składy drewna i zabudowania od ul. Jaglanej do obecnej ul. Zarzewie (Brandgasse) (tak nazwanej od czasu pożaru, dziś nieistniejącej, w jej miejscu przechodzi aktualnie ul. Podwale Przedmiejskie). Działania Maternów i spodziewana wojna polsko-krzyżacka (1519–1521) spowodowały wybudowanie w okresie 1517–1519 drewniano-ziemnej fortyfikacji Psiego Wału, chroniącego dostęp od wschodu. Składy drewna przeniesiono na Stare Przedmieście (Targ na Dyle). 29 V 1536 kolejny pożar zniszczył około 300 spichrzów, do 1553 odbudowano 193 (w tym 35 miało własne nazwy, pierwszy spichrz o własnej nazwie notowany był już około roku 1495).

Po przekopaniu Nowej Motławy w 1576 Spichlerze stały się wyspą. Przeniesiono wówczas na Ołowiankę miejską Cieślarnię, w 1614 budując w jej miejsce Dwór Zapasów. W 1600 istniały prowadzący z obecnej ul. Żytniej na ul. Szopy most i brama Rogoźników. W 1643 na Starej Motławie powstał most Popielny, łączący Spichlerze ze Starym Przedmieściem (Targiem na Dyle), a na Nowej Motławie most Toruński (Kłodowy), łączący z obecną ul. Kamienną Groblą. W 1643 stało na wyspie 315 spichrzy (110 z własnymi nazwami), mieszczących do 250 000 ton zboża. W 1649, przy ul. Motławskiej 5, róg Żytniej, wzniesiono Starą Pakownię (skład drobnicy). W 1809 liczba spichrzy wzrosła do 359. Podczas ostrzału Gdańska przez wojska rosyjskie w październiku–listopadzie 1813, pożar zniszczył 197. Nie wszystkie odbudowano, w 1854 było ich 175.

Po zasypaniu w 1852 połączenia między Starą i Nową Motławą, na miejscu zlikwidowanego dworów Smolnego i Popielnego wzniesiono pierwszy w Gdańsku dworzec kolejowy ( kolej) i pierwszą gazownię. W 1884 na ul. Chmielnej ułożono tory bocznicy kolei spichrzowej. W 1936 ścięto północny cypel (likwidując magazyn śledziowy), poszerzając w tym miejscu koryto Motławy i tworząc obrotnicę dla statków o długości do 62,5 m (przy odpowiednich manewrach mogły tu zawrócić nawet statki do 89 m długości).

W 1914 na wyspie stały 294 budynki, z których 121 pełniło nadal funkcję magazynów, zachowując historyczne nazwy. Rok 1945 przetrwały trzy: Steffen, Deo (elewator z zespołu Soli Deo Gloria; zob. Motława) i Wisłoujście (przed 1776 Błękitny Baranek). Dotychczas odbudowano na różne cele 36 spichrzów (w tym 18 na cele mieszkalne przy ul. Stągiewnej). Z pozostających w ruinie najcenniejsze są: Daleka Droga, Woli Łeb, Trupia Czaszka, Biały Rumak, Czerwony Lew, Książę i Węgier (wszystkie przy ul. Chmielnej), Turek (przy ul. Motławskiej), Narożny i Kamienny Miś (przy ul. Basztowej) oraz Kuźnia, Arka Noego i Czerwony Kur (przy ul. Żytniej). Ruiny spichrza Woli Łeb rozebrano w 2014.

Przy ul. Pszennej nr 1 od 29 I 1976 działa hotel Novotel. 6 VI 1995 wmurowano kamień węgielny pod 42 stylizowane kamienice, budowane przez Międzyzakładową Własnościową Spółdzielnię Mieszkaniową „Stągiewna” (według projektu architektów: Kazimierza Jarosza, Stanisława Michela, Stefana Philippa i Andrzeja Sotkowskiego) w południowej pierzei ul. Stągiewnej; oddane oficjalnie do użytku 21 V 1999. Kamienice otrzymały nazwy od dawnych spichrzy. W 2015 oddano do użytku przy ul. Stągiewnej 26 Hotel Puro, rozpoczynając nim odbudowę północnej pierzei tej ulicy.

Od grudnia 2012 do lipca 2014 wokół północnego cypla wyspy (od ulicy Stągiewnej na północ) staraniem Dyrekcji Rozbudowy Miasta Gdańska umocniono nabrzeża, przeznaczając je na ciąg spacerowy (szerokości 4 m). Zachodnia część (długości 258,65 m) została przeznaczona na pomost-ciąg spacerowy, od strony Motławy obity drewnem dębowym. W latach 2016–2019, między ul. Chmielną, drewnianą promenadą nad Motławą, Mostem Zielonym i spichlerzem „Deo”, przy ul. Chmielnej 10-25, wybudowano zespół apartamentowo-hotelowo-usługowy Deo Plaza, dalej na północ powstał zespół Granaria. AJ