CARILLONY

Wersja z 13:00, 17 mar 2024

Carillon w Ratuszu Głównego Miasta, 1928

Carillon w kościele
św. Katarzyny, 2010

Carillon w Ratuszu Głównego Miasta, 2010

Carillon mobilny „Gdańsk”, 2010

Carillon Mobilny „Gdańsk”

CARILLONY. Carillon (karylion), Glockenspiel (niem.), klokkenspel, beiaard (hol.), carillon (ang.), karilionas (lit.), instrument muzyczny z grupy idiofonów, składający się z co najmniej 23 zestrojonych dzwonów podłączonych do klawiatury służącej do gry na dzwonach, lub automat muzyczny, gdy dźwięki dzwonów generowane są mechanicznie przez podłączony do dzwonów bęben, bądź komputer.

Carillon Ratusza Głównego Miasta, 1561. Najstarszy w Gdańsku, zainstalowany w 1561 w nowej wieży Ratusza Głównego Miasta. Składał się z 14 dzwonów w skali od f¹ do d² (f¹, g¹, a¹, b¹, c¹, d¹, es¹, e¹, f², g², a², b², c², d²) i był automatem muzycznym; dzwony odlał znany holenderski ludwisarz Jan (Johannes) Moer (Moor) z ‘s-Hertogenbosch w Brabancji. Ważyły od 25 do 500 kg, łącznie około 2400 kg. Na dzwonach carillonu widniały herby Gdańska, Polski i Prus Królewskich oraz łacińska sentencja: OMNIA TEMPVS HABET ET SVIS SPATIIS TRANSEVNT VNIVERSA SVB COELO JOHANNES MOOR DE BVSCODVCIS ME FECIT ANNO DOMINI MCCCCCLX. Piętnasty dzwon był dzwonem zegarowym wybijającym godziny, półgodziny wybijał dzwon f¹. Dzwony miały tylko po jednym młocie wywołującym dźwięk. Automat wygrywał co godzinę na przemian dwie melodie chorału protestanckiego. Układ melodii zmieniano co tydzień, zgodnie z kalendarzem liturgicznym. Zapis melodii na specjalnym metalowym bębnie o średnicy 140 cm, sprzężonym z cięgłami młotów, sporządzał za pomocą żelaznych kołków miejski ustawiacz (Glockensteller). Mechanizm, nakręcany codziennie, był napędzany ciężarem o masie 280 kg. Zniszczony w 1945. Ocalały z niego trzy dzwony: d¹, a², d².

Carillon kościoła św. Katarzyny, 1738. Już w latach 1573–1575 istniał w kościele św. Katarzyny bliżej nieokreślony „mechanizm bijący” (das schlagende Werk). Instrument z 1738 składał się z 35 dzwonów w skali od c¹ do c⁴, odlanych przez Jana (Johanna) Nicolaasa (Nicolausa) Dercka z Horn (Holandia). Klawiaturę do gry ręcznej wykonał gdański organmistrz Andreas Hildebrandt. W 1741 gdański zegarmistrz Daniel Böttcher przystosował instrument do gry automatycznej, konstruując na wzór carillonu z Ratusza bęben do zapisu melodii. Wygrywał godziny, połówki godzin, kwadranse, niekiedy połówki kwadransów. W repertuarze znajdowały się chorały protestanckie, a melodie zmieniano zgodnie z kalendarzem liturgicznym. Zwyczajem były codzienne koncerty w wykonaniu carillonistów kościoła św. Katarzyny, w dni powszednie od 11 do 11.30, w niedziele i święta od 16 do 16.30. Zniszczony 3 VII 1905 w wskutek pożaru wieży kościoła.

Carillon kościoła św. Katarzyny, 1910. Po pożarze kościoła w 1905 odbudowano hełm wieży i zamówiono nowy carillon, wykonany w ludwisarni Schillingów w Apoldzie (Turyngia). Składał się z 37 dzwonów w skali od c¹ do c⁴. Ważyły łącznie 16 760,5 kg, co było światowym ewenementem. Mechanizmy sterujące wykonała firma zegarmistrzowska Eduard Korfage i Synowie z Osnabrück w Niemczech. Carillon wyposażono również w system do gry automatycznej – bęben sterujący miał 220 cm średnicy i 220 cm długości. Zainstalowano go w 1910, pierwszy koncert odbył się 1 V 1910. Koncertowali na nim carilloniści kościoła św. Katarzyny: w latach 1910–1920 Paul William Krieschen, w 1920–1924 Gustav Krieschen, w 1924–1942 Georg Edel, ociemniały organista kościoła św. Barbary. Zdemontowany w 1942 w ramach ogólnoniemieckiej zbiórki metali kolorowych na potrzeby wojenne, został wraz z innymi gdańskimi dzwonami kościelnymi wywieziony z miasta do wielkiego składu w porcie hamburskim, będącego magazynem surowca dla niemieckich hut. Przypadkowo ocalał, po wojnie jego 28 dzwonów weszło w skład 36-dzwonnego carillonu kościoła mariackiego (Marienkirche) w Lubece (Niemcy).

Carillon na Biskupiej Górce, 1940. Wykonany w Stoczni Gdańskiej ( Stocznia Królewska), składał się z 22 spiżowych dzwonów oraz zegara, z którym był powiązany. Zawieszony u schyłku 1939 w wieży zbudowanego w tym roku schroniska młodzieżowego na Biskupiej Górce. Pierwszy koncert odbył się 26 VII 1940. W południe, w trakcie bicia dzwonów, ukazywały się na wieży modele okrętów z 1473: „Peter von Danzig” i atakowana przez niego florencka galera, która w południe traciła główny maszt. Carillon ten sterowany był urządzeniami elektromagnetycznymi. Wojnę przetrwało 16 dzwonów. W 1970 dzwony od b do es² z dodanym g² zainstalowano w wieży Ratusza Głównego Miasta. Carillon mimo, że posiadał klawiaturę, grał automatycznie. Od 8 do 20 o pełnej godzinie dzwony grały Rotę Feliksa Nowowiejskiego, symboliczny utwór skomponowany do słów Marii Konopnickiej. Z powodu złego stanu technicznego zdemontowany w latach 90. XX wieku.

Carillon kościoła św. Katarzyny, 1989. Powstał z inicjatywy i w wyniku starań urodzonego w Gdańsku Hansa Eggebrechta, który przez kilka lat zbierał w całej Europie fundusze na jego wykonanie. Część dzwonów otrzymała imiona fundatorów. W latach 1986–1989 powstało w ludwisarni Royal Eijsbouts w Asten (Holandia) 37 dzwonów w skali od c¹ do c⁴. Największy z dzwonów, PAX ET RECONCILATIO (Pokój i Pojednanie), został poświęcony przez papieża Jana Pawła II 12 VI 1987 w kościele Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Początkowo grał tylko automatycznie. Dzwony po raz pierwszy usłyszano 31 VIII 1989, w przeddzień 50. rocznicy wybuchu II wojny światowej. W 1998 carillon rozbudowano dzięki kolejnym, tym razem polskim fundatorom do 49 dzwonów w skali od c¹ do c⁵ i dodano do niego klawiaturę. Nowe możliwości carillonu zaprezentowano podczas inauguracyjnego koncertu w dzień patronki kościoła św. Katarzyny Aleksandryjskiej, 28 XI 1998 – koncert zagrał Gert Oldenbeuving. Pożar dachów i wieży kościoła św. Katarzyny 22 V 2006 zniszczył pulpit do gry ręcznej, ocalały dzwony oraz urządzenia sterujące w wieży. Odbudowany, ponownie pełni swoją funkcję. W 2006 zakupiono 50. dzwon, o masie 2835 kg, największy w zestawie; na przeszkodzie montażu stanął pożar. Po ukończeniu odbudowy wieży dzwon ten 12 VI 2013 został dołączony do carillonu.

Carillon Ratusza Głównego Miasta, 2000. Pod koniec grudnia 2000 zawieszono nowy carillon w wieży Ratusza Głównego Miasta, także pochodzący z ludwisarni Royal Eijsbouts. Inauguracyjny koncert jego dzwonów, w wykonaniu Gerta Oldenbeuvinga, odbył się w południe 31 XII 2000. Towarzyszył mu dźwięk tysięcy dzwonków w rękach zgromadzonych na Długim Targu gdańszczan, żegnających XX wiek. Składa się z 37 dzwonów w skali od g¹ do a⁴, posiada mechanizm do gry automatycznej oraz klawiaturę umożliwiającą koncertowanie, wykonaną w systemie World Standard 2006. W trybie automatycznym carillon, połączony z zegarami wieżowymi, sterowany elektronicznie, sygnalizuje krótkimi utworami pełne godziny; grane są utwory chorałowe Johanna Sebastiana Bacha, tańce polskie z epoki renesansu, Rota Feliksa Nowowiejskiego (w południe), Hymn kaszubski i hymn Gaude Mater Polonia. W trybie ręcznym, za pomocą kontuaru z klawiaturą, używany jest do regularnego i okazjonalnego koncertowania.

Carillon Mobilny, 2009. Wykonany w 2009 na zlecenie władz Miasta Gdańska, także w ludwisarni Royal Eijsbouts. Składa się z 48 dzwonów o następstwie F¹, G¹–f⁶ o masie od 9 do 845 kg, łącznie 4868 kg. Dzwony zawieszone są w zbudowanej do tego celu przyczepie, holowanej przez ciągnik marki MAN 11.168, tam też znajduje się pulpit z klawiaturą do ręcznego grania typu World Standard 2006. Jest to jedyny w Polsce i jeden z ośmiu tego typu instrumentów w Europie. Umożliwia wykonywanie koncertów w miejscu postoju instrumentu. Carillonista w trakcie koncertu pozostaje w kontakcie z publicznością, czego pozbawiony jest podczas koncertu w wieży. Inauguracyjny koncert jego dzwonów, również w wykonaniu Gerta Oldenbeuvinga, odbył się u stóp Ratusza Głównego Miasta na Długim Targu 24 V 2009. Odbyły się już koncerty w Wilnie, Belgii, Holandii. W Brukseli w 2010 wykonano koncert szopenowski w ramach uroczystości organizowanej przez Parlament Europejski; wiele razy koncertowano w województwie pomorskim i kujawsko-pomorskim.

Koncerty. Gdańsk jest jedynym miastem w Polsce, który posiada – i to aż trzy – carillony koncertowe. Każdego roku latem (od 1999) odbywają się w Gdańsku festiwale muzyki carillonowej, głównie w okresie Jarmarku św. Dominika. Na carillonach Ratusza Głównego Miasta i kościoła św. Katarzyny grają polscy i zagraniczni carilloniści. Często towarzyszą im zespoły orkiestrowe i wirtuozi różnych instrumentów. Program Festiwalu ciągle się poszerza, a od 2007 letnie koncerty carillonowe objęte są patronatem konsulatów honorowych Belgii oraz Niderlandów. W 2006 odbył się, po raz pierwszy w Polsce, XVIII Światowy Kongres Carillonowy, zorganizowany przez Polskie Stowarzyszenie Carillonowe z siedzibą w Gdańsku, podczas którego prezentowano koncerty na gdańskich carillonach. 18 I 2019 – na apel miejskiej carillonistki Moniki Kaźmierczak, która zagrała na carillonie kościoła św. Katarzyny – kilkunastu carillonistów z całego świata (między innymi Belgii, Holandii, ale i Stanów Zjednoczonych), wykonało jednocześnie „Epitafium”, skomponowane tuż po śmierci prezydenta Pawła Adamowicza przez Katarzynę Kwiecień-Długosz. DP GSZ