GREISER ARTHUR KARL, prezydent Senatu

Aktualna wersja na dzień 10:23, 20 lis 2024

Premier RP Janusz Jędrzejewicz (z lewej) i Arthur Karl Greiser w Ratuszu Głównego Miasta Gdańska, wrzesień 1933

Arthur Karl Greiser z żoną Marią Körfer i Wilhelmem Huthem (z prawej), 1934

Arthur Greiser (z lewej) i jego żona Marie Körfer w Genewie, w przerwie Sesji Rady i Zgromadzenia Ligi Narodów, czerwiec 1936

Manifestacja przedwyborcza gdańskiej NSDAP, na pierwszym planie od lewej: Arthur Greiser, SS-Gruppenführer Erich von dem Bach-Zelewski, gauleiter Albert Forster, SA-Brigadeführer Heinrich Hacker, SS-Brigadeführer Wilhelm Koppe, 1935

ARTHUR KARL GREISER (22 I 1897 Środa Wielkopolska – 21 VII 1946 Poznań), prezydent Senatu II Wolnego Miasta Gdańska. Syn Gustawa Greisera (1861–1935), komornika i Idy Siegmund (1870–1951). Miał troje starszego rodzeństwa: braci Wilhelma (1889–1951), doktora, dyrektora administracyjnego Instytutu Gospodarki Światowej w Kilonii, i Ottona (1891–1945), przediębiorcy, oraz siostrę Käthe (1890–1966) (ponieważ jej mąż był Żydem, po 1933 wyemigrowała z nim i dzieckiem z Niemiec do USA).

W 1900 przeniósł się z rodziną ze Środy do Inowrocławia (Hohensalza), gdzie uczęszczał do szkoły podstawowej i do królewskiego gimnazjum humanistycznego. Nauki w szkole średniej nie ukończył, po wybuchu I wojny światowej jako ochotnik 4 VIII 1914 wstąpił do cesarskiej marynarki wojennej. Skierowany do Belgii, wysłany został na kurs dla pilotów, następnie w sierpniu 1918 do jednostki lotnictwa morskiego w belgijskiej Ostendzie. W październiku tego roku został zestrzelony i ciężko ranny. Został odznaczony Żelaznym Krzyżem pierwszej i drugiej klasy.

Leczył się w szpitalach w Brugii i Hanowerze, w grudniu 1918 został zwolniony z wojska. Do wiosny 1919 przechodził rekonwalescencję w jednym z gdańskich szpitali, kończąc kurację z 50% utraty zdrowia, następnie utrzymywał się z obwożenia wycieczek po gdańskim porcie. Od 1 lutego do 15 maja 1919 był członkiem organizacji paramilitarnych Grenzschutz i Freikorps. Był typem wojskowego kombatanta, dobrze czującego się w mundurze. W 1923 założył w Gdańsku lokalną grupę organizacji paramilitarnej Stahlhelm. Dwa lata później wstąpił do prawicowej Deutschsoziale Partei (Niemiecka Partia Socjalna), a w 1929 do NSDAP. Od października 1930 do kwietnia 1933 był kierownikiem okręgowego biura NSDAP.

Pozostawał w konflikcie z pierwszym gdańskim gauleiterem Hansem-Albertem Hohnfeldtem. Początkowo popierał Hermanna Rauschninga, by później stać się jego przeciwnikiem. W 1930 zdobył mandat poselski do Volkstagu (Zgromadzenia Narodowego) II Wolnego Miasta Gdańska (II WMG) i został zastępcą gdańskiego gauleitera. Zasiadał w Volkstagu IV i V kadencji (1930–1935). Od 1 XI 1931 do 1939 był członkiem Rady Portu i Dróg Wodnych w Gdańsku. Po dojściu 28 V 1933 narodowych socjalistów do władzy w II WMG został wiceprezydentem Senatu II WMG oraz senatorem spraw wewnętrznych. M.in. na zaproszenie prezydenta Polski Ignacego Mościckiego 26–27 II 1937 brał udział w polowaniu w Puszczy Białowieskiej.

Mając na względzie możliwość zostania prezydentem, poparł gauleitera Alberta Forstera w jego konflikcie z Hermannem Rauschningiem. 28 XI 1934 wybrano go na prezydenta Senatu i urząd ten sprawował do 1 IX 1939. Równocześnie w okręgu gdańskim pozostał zastępcą gauleitera, od 1938 mieszkał w Dworze V przy ul. Polanki. W porównaniu z Albertem Forsterem uchodził za polityka bardziej umiarkowanego. Według relacji współczesnych stosunki między tymi dwoma przywódcami gdańskiej NSDAP nie były pozbawione rywalizacji i skrywanej osobistej niechęci. Czynnik nie bez znaczenia stanowiły jego dobre kontakty z Heinrichem Himmlerem i Hermannem Göringiem, a przede wszystkim zaufanie, jakim darzył go Adolf Hitler.

Był osobą autorytatywną i bezwzględną. Miał jednoznacznie negatywny stosunek do Polaków i Żydów. Odpowiadał za antypolskie poczynania i antyżydowskie ekscesy podległej mu policji politycznej. Wobec gdańskich Niemców opowiadających się za poszanowaniem w II WMG zasad demokracji postępował w sposób bezprawny. Kiedy Wysoki Komisarz Ligi Narodów Sean Lester protestował przeciwko bestialskiemu pobiciu 12 VI 1936 uczestników legalnego zebrania członków Deutschnationale Volkspartei (Niemiecka Narodowa Partia Ludowa), odpowiedział, że bijatyki na zebraniach przydarzają się w „każdym kulturalnym państwie”. Dążył do upodobnienia sytuacji politycznej w II WMG do tej panującej w Trzeciej Rzeszy i wprowadzenia systemu jednopartyjnego. Na początku 1938 doprowadził do tego, że w Volkstagu – oprócz dwóch polskich posłów – zasiadało siedemdziesięciu reprezentantów NSDAP, a posłowie antyfaszystowskiej opozycji zostali zmuszeni do rezygnacji ze swoich mandatów.

Przywiązywał dużą wagę do wystąpień propagandowych: przemówień oraz artykułów prasowych; przejawiał na tym polu dużą aktywność. Podobnie wiele uwagi poświęcał działalności Hitlerjugend. Nie stronił od wystawnego trybu życia, m.in. jedną z jego ulubionych form spędzania wolnego czasu były polowania (w 1943 podczas jednego z polowań stracił oko).

W latach II wojny światowej pełnił funkcję namiestnika Rzeszy w tak zwanym Kraju Warty (Wartheland). Uroczyste wprowadzenie na urząd przez ministra spraw wewnętrznych Rzeszy Wilhelma Fricka miało miejsce 3 XI 1939 na Zamku w Poznaniu. Z jego inicjatywy wybudowany został obóz zagłady w Chełmnie, był odpowiedzialny za pierwsze masowe zagazowania, dokonane tam na początku grudnia 1941. Ofiarami było około 2300 Żydów z Koła, zwłoki których przewożono do już przygotowanych wcześniej masowych grobów w lesie koło Chełmna. W styczniu 1945 opuścił Poznań, władze w Berlinie zarzucały mu przedwczesną ewakuację i dezercję, Joseph Goebbels domagał się dla niego kary śmierci.

16 V 1945 aresztowany został w austriackiej miejscowości Krimml w Alpach Bawarskich przez wojsko amerykańskie, 30 III 1946 przekazany Polsce. Najwyższy Trybunał Narodowy skazał go 9 VII 1946 za zbrodnie wojenne na karę śmierci przez powieszenie. Prośba papieża Piusa XII o jego ułaskawienie lub zmianę rodzaju wykonania kary śmierci (przez rozstrzelanie) została przez stronę polską odrzucona. Wyrok wykonano publicznie 21 VII 1946 w Poznaniu, na stokach cytadeli (była to ostatnia publiczna egzekucja w Polsce).

Od 25 VI 1919 był żonaty z poznaną w Sopocie Ruth z domu Tripler (1899–1984), córką pastora, doczekał się córek Ingrid (23 III 1920 – 1946) i Rotraut (ur. 11 X 1930) oraz synów NN (zmarłego w kilka godzin po urodzeniu w 1929) i Erhardta (ur. 8 I 1925), który 21 XII 1939 zginął w wypadku samochodowym na przejeździe kolejowo-drogowym w wielkopolskim Gorzyniu i został pochowany na ewangelickim cmentarzu św. Łukasza w Poznaniu. 5 XII 1934 rozwiódł się przed Sądem Okręgowym w Gdańsku. 9 IV 1935 w Berlinie-Wilmersdorfie ożenił z młodszą o jedenaście lat Marią Theodorą „Tulli“ Körfer (30 III 1908 Kolonia – 2007), córką Johanna Kaspara Körfer z Mönchen-Gladbach i jego małżonki Emilie. Maria Theodora była pianistką i występowała w grudniu 1935 jako solistka w Gdańsku z orkiestrą Filharmonii Warszawskiej, a w listopadzie 1940 w Poznaniu w auli uniwersyteckiej. Wykorzystując swoje stanowisko, usiłował wykreować żonę na wirtuoza fortepianu. Z tego małżeństwa doczekał się syna (ur. 20 XII 1939). MA

Bibliografia:
Andrzejewski Marek, Opposition und Widerstand in Danzig, Bonn 1994.
Łuczak Czesław, Arthur Greiser hitlerowski władca w Wolnym Mieście Gdańsku i w Kraju Warty, Poznań 1997.