BANKOWOŚĆ

Aktualna wersja na dzień 10:04, 5 sie 2024

Siedziba filii Dresdner Bank in Danzig przy Langer Markt 44 (Długim Targu), około 1895

Bank Krajowy Prowincji Prusy Zachodnie, około 1910.
Po 1945 Bank Rolny, po 1975 Bank Gospodarki Żywnościowej

Siedziba gdańskiego oddziału Norddeutsche Creditanstalt (Północnoniemieckiego Instytutu Kredytowego) przy Langer Mark 17 (Długi Targ), około 1910

Bank Kwilecki, Potocki i S-ka przy Hundegasse 85 (ul. Ogarna), około 1925

Siedziba Banku Przemysłowców z Poznania w latach 1923-1928 przy Langgasse 57-58 (ul. Długa), później między innymi w tym miejscu kino Leningrad

Miejska Kasa Oszczędnościowa, około 1925

Commerz- und Privat-Bank AG Berlin działał przy Langer Markt 14 (Długi Targ) w latach 1923–1945

Kreditbank in Danzig, siedziba przy Brotbänkengasse (ul. Chlebnicka) w latach 1924–1928

Budynek banku „Richard Damme” (z lewej) przy Długim Targu 10, około 1938

Sparkasse der Stadt Danzig (Kasa Oszczędnościowa Miasta Gdańska), od 1942 Sparkasse der Hansestadt Danzig, siedziba przy Jopengasse 34-38 (ul. Piwna) w latach 1925–1945

BANKOWOŚĆ. Działania i usługi typu bankierskiego prowadzone były w Gdańsku już w XV wieku, jednakże w mniejszej skali niż w zachodniej i południowej Europie. Zamożni mieszczanie dokonywali operacji pieniężno-kredytowych na szerszą skalę, zawierając spółki z szyprami i kupcami. W 1464 Rada Miejska wprowadziła ubezpieczenia dla wpływających obcych statków (przejęte przez mieszczan gdańskich Jakoba Sorgenichta i Simona Lubbelow). Działalnością kredytową zajmowały się również gildia św. Jana i władze szpitala św. Jakuba. Operacje pieniężno-kredytowe prowadzili u schyłku XV wieku m.in. kupcy gdańscy: Hans Bolis, Hildebrand Schriner, a w XVI–XVII wieku głównie Ferberowie oraz szczecińska rodzina Loitzów, obsługiwali także pożyczkobiorców spoza Gdańska. Operacje finansowe typu bankierskiego prowadziły gdańskie władze miejskie. Rada Miejska i Ława pełniły funkcje urzędu udzielającego gwarancji. Rada Miejska udzielała pożyczek i zajmowała się działalnością gospodarczą, powiązaną z operacjami kredytowo-handlowymi oraz poręczeniami, zabezpieczeniem żeglugi, statków, towarów i inwestycji. Podobnie postępowały stowarzyszenia kupieckie, bractwa i instytucje kościelne.

Rozkwit gospodarki miejskiej w XVI i XVII wieku przyczynił się do niebywałego rozwoju rynku finansowego i różnych form obsługi kredytowej. Podstawowymi instrumentami kredytu w Gdańsku były wówczas weksle, przeważnie trasowane, zwane także ciągnionymi, obcymi, tratami, które kierowano do osoby trzeciej (trasata) przez wystawcę (trasanta) z poleceniem wypłaty wskazanej kwoty. Istotą weksla trasowanego było zobowiązanie wypłaty w innym miejscu i w późniejszym terminie. Weksle trasowane dotyczyły przeważnie operacji finansowych Gdańska w handlu zagranicznym drogą morską, np. z Amsterdamem. W praktyce handlowej tego okresu stosowany był także weksel własny, inaczej suchy, stanowiący zobowiązanie wystawcy do zapłacenia danej kwoty w miejscu wystawienia. Upowszechnienie traty świadczyło o rozwoju relacji kredytowych w Gdańsku. W mieście nie było banku publicznego. Funkcję ośrodków handlowo-kredytowych pełniły Rada Miejska, cechy oraz osoby prywatne. Kupieckie operacje kredytowe wzbogacały Ferberów i Loitzów. Obok nich działali bankierzy średni i drobni, łączący handel z produkcją i lichwą, między innymi Gabriel Schumacher, Antoni Cuypers, Daniel Schröder i Bartel Schulze.

W 1. połowie XVIII wieku obsługą obrotu wekslowo-kredytowego między Gdańskiem a centrami handlowymi w Europie północno-zachodniej, szczególnie Amsterdamem, Hamburgiem i Londynem, zajmował się utworzony w 1714 przez bankierów saskich dom bankowy Johanna i Georga Steinhäuserów. Przez cały XVIII wiek Gdańsk spełniał funkcję najważniejszego centrum finansowego w ówczesnej Rzeczypospolitej, utrzymując bezpośrednie powiązania finansowe z wymienionymi wyżej wielkimi ośrodkami bankierskimi w Europie Zachodniej.

Przy udziale bankierów gdańskich przesyłano tzw. fundusze polityczne, służące realizacji zamierzonych przez wielkie mocarstwa celów na terenie Rzeczypospolitej oraz w rejonie Bałtyku. Od wydania w 1574 wilkierza operacje kredytowe w Gdańsku podlegały uregulowaniom prawnym, określającym m.in. wysokość oprocentowania pożyczek zabezpieczonych nieruchomością lub zastawem do 8%. W nowym wilkierzu, opublikowanym w 1761, zredukowano oprocentowanie do 6%.

Usługi bankierskie, głównie kredytowe, wykonywały kantory bankierskie – jednoosobowe i spółki rodzinne – oraz pełniąca funkcję banku miejskiego Hilfgelder-Kasse (Kasa Funduszy Posiłkowych). Zarządzała nią komisja złożona z dwóch rajców, dwóch ławników i czterech przedstawicieli Trzeciego Ordynku. Zaznaczyły się dwie wyraźne funkcje tej instytucji – zwyczajnej kasy miejskiej oraz banku depozytowego. Do niej wpłacano nadzwyczajne podatki miejskie uchwalane przez gdańskie ordynki: Radę, Ławę i Trzeci Ordynek. Wpływy te stanowiły zabezpieczenie kredytów udzielanych miastu przez zagranicznych bankierów. Kasa przyjmowała wynegocjowane przez władze miejskie pożyczki zagraniczne i obsługiwała ich spłatę.

Ważnym zadaniem Kasy Funduszy Posiłkowych było przyjmowanie wkładów oszczędnościowych oraz lokat kapitałowych od osób fizycznych i prawnych z Gdańska, Prus Królewskich, z obszaru Rzeczypospolitej i z zagranicy. Otrzymane lokaty wpisywano do ksiąg dłużniczych (Schuldbücher). Zapisy te stanowiły typowe umowy pomiędzy wpłacającymi a Kasą, mówiące o wielkości pożyczonej kwoty, jej oprocentowaniu, terminach płatności odsetek i spłat kapitału oraz wypłatach z tytułu oprocentowania. Proponowano zróżnicowane stopy procentowe dla wkładów od 3 do 5,5%, których wysokość zależała od ogólnej sytuacji politycznej i ekonomicznej.

Lokaty indywidualne w Kasie Funduszy Posiłkowych posiadali przedstawiciele polskiej magnaterii oraz obcych państw. Wśród lokujących były kościoły katolickie, zbory luterańskie, zakony, szkoły, szpitale, cechy itp. Kasa ogłaszała zapisy na pożyczki o określonej wysokości i stopie oprocentowania. Korzystały z nich m.in. osoby prywatne oraz wiele instytucji, takich jak Gimnazjum Akademickie, związki wyznaniowe, szpitale, Towarzystwo Przyrodnicze, Dom Dobroczynności i klasztor w Pelplinie. Bankierzy gdańscy pośredniczyli również w przekazywaniu wielkich kwot na finansowanie kampanii elekcyjnych kandydatów ubiegających się o tron polski – Stanisława Leszczyńskiego i Augusta III Sasa.

Do początku lat 30. XVIII wieku miasto zaspokajało swoje wydatki depozytami i kredytami zaciąganymi na rynku krajowym przy udziale Kasy Funduszy Posiłkowych. Jednakże po narzuceniu miastu w 1734 przez zwycięskie rosyjskie wojska okupacyjne wysokiej kontrybucji władze gdańskie zaczęły się ubiegać o kredyty zagraniczne. W omawianym okresie miasto uzyskało (przy udziale bankierów gdańskich Archibalda Gibsone’a i Ignacego Hiacynta Mathy’ego oraz holenderskich: spółki rodzinnej George Clifford en Zoone i Frederika Berewouta (22 II 1692 - 13 XI 1777) na rynku finansowym w Amsterdamie pożyczki o łącznej wysokości 2 mln guldenów holenderskich (3 mln florenów), co było największym kredytem zagranicznym zaciągniętym przez władze Gdańska w XVIII wieku.

Po II rozbiorze Polski i przyłączeniu miasta do Prus, po jego eksploatacji finansowej przez Francuzów w okresie I Wolnego Miasta Gdańska (WMG; 1807–1813) i po kolejnym wcieleniu do Prus sytuacja gospodarcza Gdańska była katastrofalna. W okresie wojen napoleońskich wcześniejsze związki z głównymi partnerami handlowymi zostały przerwane. Na skutek protekcyjnej polityki Prus miasto zostało odcięte od naturalnego zaplecza, tj. ziem polskich i Ukrainy, a w samym państwie pruskim leżało na peryferiach. Całkowicie podporządkowano je strukturom organizacyjnym gospodarki oraz polityce handlowej i finansowej Prus. W dziejach bankowości gdańskiej XIX wieku wyodrębnić można dwa wyraźne okresy: lata 1815–1870 i 1871–1918.

Pierwszy był etapem budowania w Gdańsku nowoczesnych banków. Początkowo miasto znalazło się w zasięgu interesów założonego w roku 1772 banku państwa pruskiego: Königliche Seehandlung, który w 1. połowie XIX wieku był najmocniejszą instytucją kredytowo-pieniężną. Bodźcem do intensywniejszego rozwoju prywatnej instytucji o charakterze kredytowo-oszczędnościowym było wydanie przez władze pruskie 15 IX 1848 roku zarządzenia regulującego tworzenie tego typu banków. Wkrótce władze Gdańska powołały miejską kasę pożyczkową (Städtisches Leihamt) z zadaniem wspierania ubogich i udzielania pożyczek oprocentowanych do 12% lub pod zastaw.

21 V 1856 z inicjatywy gdańskich kół gospodarczych i przy wsparciu nadprezydenta prowincji Prusy Franza Augusta Eichmanna (1793–1879) oraz nadburmistrza Gdańska Karla Augusta Groddecka utworzono spółkę akcyjną Danziger Privat-Aktien-Bank (Gdański Prywatny Bank Akcyjny) z kapitałem 1 mln talarów (3 mln marek). Rozporządzenie króla powołujące ten bank ukazało się 16 III 1857, a 17 czerwca rozpoczął on działalność przy Langgasse (ul. Długa 32–34). Według statutu bank miał służyć rozwojowi handlu, przemysłu, organizować obieg pieniężny i udzielać kredytów.

Status działalności zbliżonej do bankowej przyjęło także utworzone w 1821 z inicjatywy grupy gdańskich kupców towarzystwo akcyjne przechowujące wkłady oszczędnościowe na określony procent. W 1867 statut towarzystwa zmieniono i otrzymało ono nazwę Danziger Sparkassen-Aktien-Verein (Gdańska Kasa Oszczędności – Związek Akcyjny). W 1870 zawiązano spółkę akcyjną Danziger Hypotheken-Verein (Gdański Związek Hipoteczny), której celem było udzielanie pożyczek pod zastawy hipoteczne, m.in. budownictwa i rolnictwa. Zjednoczenie Niemiec wpłynęło inspirująco na rozwój gospodarczy państwa, sprzyjało koncentracji kapitału w instytucjach finansowych, zapoczątkowało drugi etap w rozwoju ogólnoniemieckiej, pruskiej i gdańskiej bankowości. Zaznaczył się on tworzeniem w początkowym okresie na obszarze wschodnich prowincji pruskich banków typu grynderskiego (uczestniczących w zakładaniu przedsiębiorstw), między innymi w Gdańsku w 1871 powstał Vereinsbank (Bank Związkowy), który po trzyletniej działalności ogłosił upadłość. Przekształceniom w nowych warunkach cesarstwa niemieckiego uległ funkcjonujący w Gdańsku od 1847 oddział Preußische Bank (Bank Pruski), który w 1875 zmienił nazwę na Reichsbank Filiale Danzig (Bank Rzeszy, Filia Gdańska; Budynek Oddziału Okręgowego Narodowego Banku Polskiego).

Ważną instytucją kredytową i finansową w Gdańsku pozostawał nadal Gdański Prywatny Bank Akcyjny. Obok niego uruchomiono w mieście oddziały Norddeutsche Creditanstalt (Północnoniemiecki Zakład Kredytowy), Ostbank für Handel und Gewerbe (Bank Wschodni Handlu i Rzemiosła) i Deutsche Bank (Bank Niemiecki). Rozwiniętą działalność w 2. połowie XIX wieku i na początku XX wieku prowadziły w Gdańsku kasy oszczędności, szczególnie wspomniana Gdańska Kasa Oszczędności Związek Akcyjny. W 1907 powołano Sparkasse der Stadt Danzig (Kasa Oszczędnościowa Miasta Gdańska). Pojawiły się spółdzielcze instytucje kredytowo-finansowe: Darlehnsverein eingetragene Genossenschaft mbH (Związek Pożyczkowy – Zarejestrowana Spółdzielnia z o.o.) i Westpreußische Landschaftliche Darlehnskasse (Zachodniopruska Rolnicza Kasa Pożyczkowa). Odnotować należy funkcjonowanie w Gdańsku banków polskich: Bałtyckiego Banku Komisowego (Stefan Grabski i Sp.) oraz Banku Ludowego sp. z o.o.

Po zakończeniu I wojny światowej i wejściu w życie postanowień traktatu wersalskiego (10 I 1920) nastąpiły zmiany w organizacji i strukturze branżowej gdańskiej bankowości, która osiągnęła poziom rozwiniętego systemu bankowego, funkcjonującego w warunkach gospodarki rynkowej II WMG oraz ulokowanego w granicach celnych państwa polskiego. Po powstaniu II WMG większość niemieckich banków w Gdańsku przekształciła się w filie lub przyjęła status banków gdańskich. Obowiązujące dotąd niemieckie ustawodawstwo bankowe, tj. ustawa z 14 III 1875 ze zmianami dokonanymi 16 XII 1919, zostało przejęte przez władze gdańskie i dostosowane do statutu prawnego II WMG.

Po wydaniu przez gdański Senat w sierpniu 1933 nowych regulacji prawnych, w okresie rozpoczętej faszyzacji, wzrosła w bankowości gdańskiej rola czynnika politycznego i administracji. W II WMG założono 158 spółek i 22 domy bankowe. Niewielki przyrost liczby banków nastąpił już w 1920. Tendencja ta utrzymała się do 1923, kiedy odnotowano największą ich liczbę (125), potem nastąpił spadek. Proces likwidacji domów bankowych (kantorów) osiągnął szczyt w 1925, choć ich rozwiązywanie trwało z różnym nasileniem przez cały omawiany okres. Przyczyn nasilonej likwidacji banków w latach 1924–1925 należy szukać w trudnościach dostosowania się do wymogów związanych z koniecznością przekształcenia kapitałów zakładowych na nową walutę: guldena ( pieniądz). Dominowały banki z kapitałem gdańskim i gdańsko-niemieckim, w latach 1924–1925 w Gdańsku uruchomiło swoje oddziały 14 dużych instytucji ubezpieczeniowo-bankowych z Niemiec. Filie znanych niemieckich banków, takich jak Deutsche Bank, Disconto Gesellschaft (Towarzystwo Dyskontowe), Dresdner Bank i Commerz- und Privat-Bank AG, skupiły się na umocnieniu swoich pozycji.

Na terenie Gdańska do 1923 utworzono 25 oddziałów banków polskichm (Bank Ludowy GmbH, Bank Związk Spółek Zarobkowych z Poznania, w latach 1921–1939 mieszczący się przy Brotbänkengasse 38 (ul. Chlebnicka)), Banku Kwilecki, Potocki i Spółka, od 1920 do 1926 Bank Handlowy SA z Warszawy (który nabył kamienice przy Długim Targu 7-8 i przy ul. Ogarnej 91/2), Bank Dyskontowy (przeniósł swą centralę z Bydgoszczy do Gdańska), Bank Pomorski), jednakże w latach 30. XX wieku ich liczba zmniejszyła się do sześciu. Udział w bankowości gdańskiej tego okresu zaznaczyły także kapitały: amerykański, angielski, francuski, austriacki, szwajcarski, rosyjski, ukraiński, rumuński i duński. M.in. od 1923 działał Bank Francusko-Polski (Franco-Polonais Société Anonyme Agence Dantzig), będący filią banku w Paryżu, w latach 1923–1927 funkcjonował w Gdańsku londyński Eastern Merchants Company Limited, w 1926 polscy kupcy z Gdańska oraz fila działającego w mieście od 1920 oddziału angielskiego banku British Trade Corporation utworzyli spółkę bankową The British and Polish Trade Bank A.G. z siedzibą w budynku Danziger Hof. W gdańskim systemie bankowym wyróżnić można następujące podstawowe grupy banków: centralne, wielofunkcyjne (operacyjno-handlowe), wyspecjalizowane, spółdzielczość kredytową i kasy oszczędności. Do 1923 funkcję centralnej instytucji finansowej spełniała Reichsbankhauptstelle (Główna Filia Banku Rzeszy).

Interesy państwa polskiego zabezpieczała powołana przy Komisariacie Generalnym Polska Kasa Rządowa. W okresie reformy walutowej w II WMG ważną rolę odegrała Danziger Zentralkasse AG (Gdańska Kasa Centralna SA). Podstawowym jej zadaniem było stopniowe wycofanie waluty niemieckiej oraz przygotowanie gdańskiego rynku finansowego do ustanowienia nowego pieniądza – guldena (wprowadzony do obiegu 18 grudnia, ustawą z 20 X 1923, odpowiadał 1,25 części funta szterlinga). Funkcje Danziger Zentralkasse AG przejął powołany 5 II 1924 centralny bank emisyjny II WMG Bank von Danzig (Bank Gdański), w którym 60% należało do filii dużych banków niemieckich, a 40% do oddziałów banków polskich w Gdańsku. Poza nim funkcję centralnej instytucji emisyjno-rozdzielczej pełnił Staatsbank (Bank Państwowy), powołany przez nazistowski Senat gdański w czerwcu 1933.

W systemie centralnych instytucji finansowej i rynku pieniężnego Gdańska ważną rolę odgrywała giełda, jako ośrodek notowań oraz handlu papierami wartościowymi i walutami. Danziger Effekten- und Devisenbörse (Gdańska Giełda Papierów Wartościowych i Dewiz) utworzono w sierpniu 1921, opierając się na znowelizowanych przepisach niemieckich, i od początku funkcjonowała ona w strukturze gdańskiej Handelskammer (Izba Handlowa).

Po wybuchu II wojny światowej i likwidacji II WMG nastąpiły istotne zmiany w systemie bankowym miasta. Po 1 IX 1939 zostały przejęte przez władze niemieckie i wkrótce zlikwidowane Bank Gdański, Bank Państwowy WMG, instytucje bankowe należące do Żydów, oddziały banków polskich, których udziałowcami byli Anglicy i Francuzi. W pomieszczeniach Banku Gdańskiego Dyrektoriat Banków Rzeszy (Reichsbankdirektorium) powołał na początku września Reichsbankhauptstelle (Główna Filia Banku Rzeszy) jako przedstawicielstwo centralnej niemieckiej instytucji emisyjnej w Gdańsku. Ponadto utworzono w Gdańsku dwa nowe oddziały banków, tj. Bank der Deutschen Arbeit AG, Niederlassung (Bank Pracy Niemieckiej SA, Filia) oraz Landesbank und Girozentrale Danzig – Westpreußen (Bank Krajowy i Centrala Żyrowa Gdańsk – Prusy Zachodnie). Niektóre z funkcjonujących w Gdańsku banków niemieckich, jak Raiffeisenbank Danzig – Westpreußen e.GmbH, Ostdeutsche Privatbank AG (do lipca 1940 Danziger Privat-Aktien-Bank AG), Deutsche Bank, Filiale Danzig oraz Dresdner Bank in Danzig, po 1939 rozszerzyły obszar działalności i utworzyły filie w ważniejszych ośrodkach okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie.

Zmiany nastąpiły również w statucie Kasy Oszczędnościowej Miasta Gdańska. Po likwidacji Senatu przywrócono pełne kompetencje nadzorcze organowi założycielskiemu, tj. gminie miejskiej, a w kwietniu 1940 otrzymała ona nowy statut oraz nazwę Sparkasse der Hansestadt Danzig (Kasa Oszczędnościowa Hanzeatyckiego Miasta Gdańsk). W rezultacie liczba banków uległa zmniejszeniu z 19 w 1939 do 12 w 1942. W 1945 wojska rosyjskie zajęły w Gdańsku m.in. 2 mln marek, 100 kg złota i pięć ton srebra. BH

Po przemianach ustrojowych w 1989 z Narodowego Banku Polskiego wydzielono dziewięć państwowych banków komercyjnych, w tym Bank Gdański (BG) z siedzibą w Gdańsku. Sprywatyzowany, w 1995 pierwszą transzę akcji nabył istniejący także od 1989 komercyjny Bank Inicjatyw Gospodarczych SA (BIG) w Warszawie. 23 V 1997 doszło do połączenia BG z BIG, w wyniku czego powstał BIG Bank Gdański z siedzibą w Warszawie. W 1998 we współpracy z Banco Comercial Português (BCP) rozpoczęto zakładanie placówek detalicznych pod marką Millennium, w 2000 inwestorem strategicznym (50% akcji) został BCP, w 2003 BIG Bank zmienił nazwę na Bank Millennium. Od stycznia 2009 centralę w Gdańsku (ul. Chłopska 53) ma Meritum Bank ICB, powstały 1990 jako Bank Współpracy Europejskiej SA z siedzibą we Wrocławiu, 30 VI 2015 połączony z Alior Bankiem. W następstwie połączenia Meritum Bank jako osobny podmiot przestał istnieć, funkcjonował jednak przez jakiś czas jako marka handlowa. BŚ