SYNAGOGA
| (Nie pokazano 23 wersji utworzonych przez 5 użytkowników) | |||
| Linia 1: | Linia 1: | ||
{{paper}} | {{paper}} | ||
[[File:Synagoga, widok od strony północno-zachodniej, 1888.JPG|thumb|Wielka Synagoga, widok od strony północno-zachodniej, 1888]] | [[File:Synagoga, widok od strony północno-zachodniej, 1888.JPG|thumb|Wielka Synagoga, widok od strony północno-zachodniej, 1888]] | ||
| + | [[File: Synagoga_1905.jpg |thumb| Synagoga, widok od strony zachodniej, z lewej [[BASZTA NAROŻNA | Baszta Narożna]], z prawej fragment [[BUDYNEK PREZYDIUM POLICJI | Budynku Prezydium Policji]], około 1905]] | ||
[[File:Wielka Synagoga, widok od strony zachodniej, około 1905.JPG|thumb|Wielka Synagoga, widok od strony zachodniej, około 1905]] | [[File:Wielka Synagoga, widok od strony zachodniej, około 1905.JPG|thumb|Wielka Synagoga, widok od strony zachodniej, około 1905]] | ||
| + | [[File:3_Synagoga.png|thumb|Wielak Synagoga, widok od strony południowo-zachodniej, około 1910]] | ||
[[File:Wnętrze synagogi, 1889.JPG|thumb|Wnętrze synagogi, 1889]] | [[File:Wnętrze synagogi, 1889.JPG|thumb|Wnętrze synagogi, 1889]] | ||
| + | [[File:Wnętrze_Wielkiej_Synagogi,_Rudolf_Th._Kuhn,_Gdańsk_1898.jpg|thumb|Wnętrze Wielkiej Synagogi, Rudolf Th. Kuhn, 1898]] | ||
| + | [[File: Synagoga_tablica.jpg |thumb| Tablica z 56 nazwiskami gdańszczan pochodzenia żydowskiego poległych na frontach I wojny światowej; poświęcona przez rabina [[KAELTER ROBERT, rabin | Roberta Kaeltera]] w gdańskiej synagodze 9 X 1921, w 1939 wysłana do Żydowskiego Seminarium Teologicznego w Nowym Jorku]] | ||
| + | [[File:Synagoga.jpg|thumb|Model synagogi autorstwa Michała Wysockiego, odsłonięty w miejscu jej funkcjonowania 8 X 2018]] | ||
| − | '''SYNAGOGA'''. Wielka Synagoga przy | + | '''SYNAGOGA'''. Wielka Synagoga, mieszcząca się przy An der Reitbahn 11/13 (ul. Bogusławskiego), powstała po zjednoczeniu większości gdańskich gmin żydowskich w 1883 – na miejscu nabytej w końcu 1884 od rodziny [[SCZERSPUTOWSKI, rodzina | Sczersputowskich]] działającej tu [[UJEŻDŻALNIA | Ujeżdżalni]]. W okresie rozmów o zjednoczeniu przedstawiciele [[ŻYDZI | Żydów]] w Gdańsku powołali tzw. komisję placu, mającą zająć się budową nowej wspólnej synagogi. Inwestycja została sfinansowana ze składek członków [[GMINA SYNAGOGALNA | Gminy Synagogalnej]], dotacji wywodzącego się z Gdańska berlińskiego bankiera [[FÜRSTENBERG CARL, bankowiec | Carla Fürstenberga]] oraz pożyczki z Banku Gdańskiego. Na żądanie władz Gdańska prace budowlane prowadziła (dla zachowania jedności stylu) działająca w mieście berlińska firma Ende und Böckmann, architektów Hermana Endego i Wilhelma Böckmanna, przy współpracy z Königliche Bauräthe Baubureau für die Bauten zu Danzig. Synagogę otwarto 15 IX 1887 w obecności m.in.: nadprezydenta prowincji Prusy Zachodnie [[ERNSTHAUSEN KARL ADOLF, urzędnik, honorowy obywatel Gdańska | Karla Adolfa Ernsthausena]], nadburmistrza Gdańska [[WINTER LEOPOLD von, nadburmistrz Gdańska | Leopolda von Wintera]], admirała Johanna-Heinricha Pirnera, nadrabina Cosmanna Wernera, przewodniczącgo Gminy Synagogalnej [[DAVIDSOHN GUSTAV, kupiec, radny| Gustava Davidsohna]]. Modły w synagodze odbywały się od 8 grudnia. <br/><br/> |
| + | Jako obiekt łączyła w sobie cechy mauretańskie i charakterystyczne dla gdańskiego neorenesansu. Od zachodu miała kopułę z latarnią, front zdobiły dwie stylizowane wieże z hełmami i dużym oknem, ażurową gwiazdą Dawida i arkadowym przedsionkiem między nimi. Iglice hełmów wież ozdobiono gwiazdą Dawida. Wraz z kopułą osiągnęła 60 m wysokości. Wnętrze, o żaglowym sklepieniu i 10 m wysokości, ozdobione wielkimi żyrandolami, otoczone było arkadowymi galeriami wspartymi na kolumnach. Mieściło usytuowaną centralnie wielką salę modlitw z dwoma rzędami ławek na 1600 osób. Na ścianie wschodniej, w półkolistej apsydzie, umieszczono na podwyższeniu szafę ołtarzową do przechowywania Tory, nad którą zamocowano tablice dziesięciorga przykazań trzymane przez dwa lwy, za nimi zaś chór i na nim organy. Na ścianie południowej znajdował się chór dla kobiet, na zachodniej (na wysokości witrażowego okna) – amfiteatralna galeria na 300 osób. Całość urządzono wedle wzorców reformowanego nurtu judaizmu, dopuszczając obecność mężczyzn i kobiet w jednej sali oraz towarzyszenie śpiewom muzyki organowej. W końcu XIX wieku założono ogrzewanie i światło elektryczne, w 1898 dobudowano na placu przed synagogą budynek mieszczący rytualną łaźnię (mykwę) i bractwo pogrzebowe. <br/><br/> | ||
| + | Synagoga stała się nie tylko domem modlitwy, ale także centrum życia kulturalnego Żydów (zwłaszcza muzycznego), od 1904 przechowywano w niej zbiory judaików [[GIEŁDZIŃSKI LESSER, kupiec, kolekcjoner | Lessera Giełdzińskiego]]. W 1935 nabożeństwem żałobnym uczczono Józefa Piłsudskiego (z udziałem kierownik Oddziału Społecznego [[KOMISARIAT GENERALNY RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ W II WMG | Komisariatu Generalnego Rzeczpospolitej Polskiej w Wolnym Mieście Gdańsku]] Ignacego Ziętkiewicza). W 1938, po nasileniu się napaści na Żydów, synagogi strzegły specjalne warty, które dwukrotnie uniemożliwiły jej ograbienie i podpalenie. 17 XII 1938 w synagodze odbyło się zebranie społeczności żydowskiej Gdańska, na którym przyjęto propozycję władz niemieckich o sprzedaniu wszystkich posiadłości w zamian za zgodę na emigrację. Wystrój wnętrza bądź sprzedano (między innymi ławy kupił kościół ewangelicki w Nowym Porcie), bądź wywieziono za zgodą Niemców (archiwum obecnie znajduje się w Jerozolimie, zbiory Giełdzińskiego w Muzeum Żydowskim w Nowym Jorku, bibliotekę przewieziono do Wilna). 15 IV 1939 odbyły się ostatnie nabożeństwa, od 2 maja Niemcy przystąpili do burzenia synagogi (wcześniej rozważano jej przebudowę na salę gimnastyczna czy remizę strażacką). <br/><br/> | ||
| + | W związku z planami budowy [[GDAŃSKI TEATR SZEKSPIROWSKI | Gdańskiego Teatru Szekspirowskiego]] 16 II 1998 Wyznaniowa Gmina Żydowska w Rzeczypospolitej Polskiej zwróciła się do wojewody pomorskiego i władz Gdańska o zwrot parceli po dawnej Wielkiej Synagodze. 28 XII 1998 podzielono plac po dawnej synagodze między Wyznaniową Gminę Żydowską (14 719 m<sup>2</sup>), Fundację Theatrum Gedanense pod budowę teatru (1865 m<sup>2</sup>) i – mający siedzibę po sąsiedzku – gdański oddział Urzędu Ochrony Państwa (obecnie Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, 4733 m<sup>2</sup>). 7 IX 2007 prezydent Gdańska przekazał na rzecz Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich nieruchomość przy ul. Długie Ogrody 20, uzyskując w zamian prawo własności działki przy ul. Bogusławskiego. Na przełomie listopada i grudnia 2013 z inicjatywy [[ABRAMOWICZ MIECZYSŁAW, pisarz, historyk, reżyser | Mieczysława Abramowicza]] specjalną kostką bazaltową zaznaczono zarys murów synagogi. {{author: GB}} [[Category: Encyklopedia]] [[Category: Przestrzeń miasta]] | ||
Aktualna wersja na dzień 07:40, 5 paź 2023
SYNAGOGA. Wielka Synagoga, mieszcząca się przy An der Reitbahn 11/13 (ul. Bogusławskiego), powstała po zjednoczeniu większości gdańskich gmin żydowskich w 1883 – na miejscu nabytej w końcu 1884 od rodziny Sczersputowskich działającej tu Ujeżdżalni. W okresie rozmów o zjednoczeniu przedstawiciele Żydów w Gdańsku powołali tzw. komisję placu, mającą zająć się budową nowej wspólnej synagogi. Inwestycja została sfinansowana ze składek członków Gminy Synagogalnej, dotacji wywodzącego się z Gdańska berlińskiego bankiera Carla Fürstenberga oraz pożyczki z Banku Gdańskiego. Na żądanie władz Gdańska prace budowlane prowadziła (dla zachowania jedności stylu) działająca w mieście berlińska firma Ende und Böckmann, architektów Hermana Endego i Wilhelma Böckmanna, przy współpracy z Königliche Bauräthe Baubureau für die Bauten zu Danzig. Synagogę otwarto 15 IX 1887 w obecności m.in.: nadprezydenta prowincji Prusy Zachodnie Karla Adolfa Ernsthausena, nadburmistrza Gdańska Leopolda von Wintera, admirała Johanna-Heinricha Pirnera, nadrabina Cosmanna Wernera, przewodniczącgo Gminy Synagogalnej Gustava Davidsohna. Modły w synagodze odbywały się od 8 grudnia.
Jako obiekt łączyła w sobie cechy mauretańskie i charakterystyczne dla gdańskiego neorenesansu. Od zachodu miała kopułę z latarnią, front zdobiły dwie stylizowane wieże z hełmami i dużym oknem, ażurową gwiazdą Dawida i arkadowym przedsionkiem między nimi. Iglice hełmów wież ozdobiono gwiazdą Dawida. Wraz z kopułą osiągnęła 60 m wysokości. Wnętrze, o żaglowym sklepieniu i 10 m wysokości, ozdobione wielkimi żyrandolami, otoczone było arkadowymi galeriami wspartymi na kolumnach. Mieściło usytuowaną centralnie wielką salę modlitw z dwoma rzędami ławek na 1600 osób. Na ścianie wschodniej, w półkolistej apsydzie, umieszczono na podwyższeniu szafę ołtarzową do przechowywania Tory, nad którą zamocowano tablice dziesięciorga przykazań trzymane przez dwa lwy, za nimi zaś chór i na nim organy. Na ścianie południowej znajdował się chór dla kobiet, na zachodniej (na wysokości witrażowego okna) – amfiteatralna galeria na 300 osób. Całość urządzono wedle wzorców reformowanego nurtu judaizmu, dopuszczając obecność mężczyzn i kobiet w jednej sali oraz towarzyszenie śpiewom muzyki organowej. W końcu XIX wieku założono ogrzewanie i światło elektryczne, w 1898 dobudowano na placu przed synagogą budynek mieszczący rytualną łaźnię (mykwę) i bractwo pogrzebowe.
Synagoga stała się nie tylko domem modlitwy, ale także centrum życia kulturalnego Żydów (zwłaszcza muzycznego), od 1904 przechowywano w niej zbiory judaików Lessera Giełdzińskiego. W 1935 nabożeństwem żałobnym uczczono Józefa Piłsudskiego (z udziałem kierownik Oddziału Społecznego Komisariatu Generalnego Rzeczpospolitej Polskiej w Wolnym Mieście Gdańsku Ignacego Ziętkiewicza). W 1938, po nasileniu się napaści na Żydów, synagogi strzegły specjalne warty, które dwukrotnie uniemożliwiły jej ograbienie i podpalenie. 17 XII 1938 w synagodze odbyło się zebranie społeczności żydowskiej Gdańska, na którym przyjęto propozycję władz niemieckich o sprzedaniu wszystkich posiadłości w zamian za zgodę na emigrację. Wystrój wnętrza bądź sprzedano (między innymi ławy kupił kościół ewangelicki w Nowym Porcie), bądź wywieziono za zgodą Niemców (archiwum obecnie znajduje się w Jerozolimie, zbiory Giełdzińskiego w Muzeum Żydowskim w Nowym Jorku, bibliotekę przewieziono do Wilna). 15 IV 1939 odbyły się ostatnie nabożeństwa, od 2 maja Niemcy przystąpili do burzenia synagogi (wcześniej rozważano jej przebudowę na salę gimnastyczna czy remizę strażacką).
W związku z planami budowy Gdańskiego Teatru Szekspirowskiego 16 II 1998 Wyznaniowa Gmina Żydowska w Rzeczypospolitej Polskiej zwróciła się do wojewody pomorskiego i władz Gdańska o zwrot parceli po dawnej Wielkiej Synagodze. 28 XII 1998 podzielono plac po dawnej synagodze między Wyznaniową Gminę Żydowską (14 719 m2), Fundację Theatrum Gedanense pod budowę teatru (1865 m2) i – mający siedzibę po sąsiedzku – gdański oddział Urzędu Ochrony Państwa (obecnie Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, 4733 m2). 7 IX 2007 prezydent Gdańska przekazał na rzecz Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich nieruchomość przy ul. Długie Ogrody 20, uzyskując w zamian prawo własności działki przy ul. Bogusławskiego. Na przełomie listopada i grudnia 2013 z inicjatywy Mieczysława Abramowicza specjalną kostką bazaltową zaznaczono zarys murów synagogi.
