KOŚCIÓŁ BOŻEGO CIAŁA (przy ob. ul. 3 Maja)

Z Encyklopedia Gdańska
(Różnice między wersjami)
Skocz do: nawigacji, wyszukiwania
 
(Nie pokazano 78 wersji utworzonych przez 6 użytkowników)
Linia 1: Linia 1:
−
{{paper}}[[File:Kościół Bożego Ciała, Der Stadt Dantzigk…, 1687.JPG|thumb|Kościół Bożego Ciała, ''Der Stadt Dantzigk…'', 1687]]
+
{{paper}}
−
[[File:Kościół Bożego Ciała, 1943–1944 .JPG|thumb|Kościół Bożego Ciała, 1943–1944 ]]'''KOŚCIÓŁ BOŻEGO CIAŁA''' (Heilig-Leichnam-Kirche), przy obecnej ul. 3 Maja. Początkowo kaplica połączona (od zachodu) ze [[SZPITAL BOŻEGO CIAŁA | szpitalem Bożego Ciała]], wzmiankowana od 1380 roku (obecnie jej pozostałości można znaleźć w prezbiterium). Jako obiekt filialny należała do parafii [[KOŚCIÓŁ WNIEBOWZIĘCIA NAJŚWIĘTSZEJ MARII PANNY | kościoła NMP]]. W 2. połowie XV wieku wybudowano nawę, rozbudowując kaplicę do rozmiarów kościoła. Wielokrotnie odbudowywany po pożarach w XV i XVI wieku. Największe zniszczenie przyniosło profilaktyczne rozebranie przez gdańszczan w 1577 roku prawie w całości, w chwili zagrożenia miasta przez wojska Stefana Batorego ([[WOJNA GDAŃSKA Z KRÓLEM POLSKIM STEFANEM BATORYM | wojna Gdańska z królem polskim Stefanem Batory]]m). W roku 1522 w kościele Jakob Hegge wygłosił pierwsze luterańskie kazanie w Gdańsku ([[REFORMACJA | reformacja]]). Od 1557 kościół protestancki, od 1592 fara ewangelicka ze zbudowaną wówczas zachodnią wieżą. Odbudowa kościoła miała zostać zakończona w roku 1596. Po mianowaniu w 1642 stałego kaznodziei stał się najważniejszą świątynią podmiejską, do której dołączono kilka gmin wiejskich. W XVII wieku pozostał poza nowożytnymi fortyfikacjami Gdańska, od 1655 włączony w obszar objęty fortyfikacjami [[GRODZISKO | Grodziska]]. W roku 1670 odnowiono w konstrukcji szkieletowej wieżę od zachodu, na której umieszczono dzwony i zegar. W latach 1688–1689 [[RANISCH BARTHEL | Barthel Ranisch]] wzniósł od północy dobudówkę, ustawioną prostopadle do nawy. W 1707 powstała jedyna w Gdańsku ambona zewnętrzna, dostawiona do południowej ściany nawy. Ozdobiona figurami apostołów, baldachim zwieńczono figurą pelikana karmiącego własną krwią swe dzieci – symbolem Chrystusa. W 1749 roku wybudowano nad prezbiterium w konstrukcji szkieletowej wieżę wschodnią, wkrótce obie wieże obmurowano. W 1762 wybudowano plebanię w południowo-zachodnim narożniku. W roku 1812 w kościele urządzono magazyn wojsk francuskich, po ich odejściu przywrócono funkcje kościoła parafialnego. U schyłku XIX wieku po wschodniej stronie prezbiterium powstała duża parterowa, neogotycka dobudówka, pełniąca funkcję dużej zakrystii, sali parafialnej i tzw. kościoła zimowego. W 1945 został nieco uszkodzony, wyposażenie zostało rozkradzione, stan w 1959 opisano jako zaniedbany. W związku z poszerzeniem ul. 3 Maja w 1962 roku rozebrano neogotycką przybudówkę. Od 1974 nadzór sprawuje polskokatolicki kościół narodowy. Spowodowało to przeorientowanie wnętrza. Ołtarz główny przeniesiony został z prezbiterium i ustawiony na nowym, kilkustopniowym podeście przy południowej ścianie nawy w osi skrzydła północnego. <br /><br />Rzut kościoła ma formę odwróconej litery „T” o dwóch skrzydłach ułożonych prostopadle względem siebie. Gotycka część zorientowana jest ku wschodowi. Stanowi ją trójprzęsłowa sala i węższe dwuprzęsłowe prezbiterium, z zamknięciem w formie trzech boków ośmiokąta, oddzielone od nawy łukiem tęczowym. Nawa i prezbiterium mają przypory zewnętrzne. W prezbiterium smukłe okna ostrołukowe z neogotyckimi rozetami zamurowane do wysokości 2/5 ze względu na dostawione wcześniej pomieszczenia. Od północy zasłonięte murami zakrystii. W nawie znajdują się okna o zróżnicowanej wysokości, przesklepione ostrołukowo z laskowaniem, bez maswerków. Nawa ujęta od wschodu i zachodu dwiema wieżyczkami o konstrukcji szkieletowej, oblicowanych drobną cegłą i ujętych w narożnikach pilastrami, z fryzem pod hełmem. Dobudowana do zachodniej elewacji nawy kościoła wieża zachodnia ma hełm zaokrąglony ze szpicem i niewielką cebulastą kopułką. Wieża wschodnia oparta jest na murach prezbiterium, ma hełm w formie otwartej latarni ze smukłym szpicem. Na wieży wschodniej znajduje się zegar (trzy tarcze zegarowe) i konstrukcja dzwonna. Do nawy od północy dostawiono poprzeczne barokowe skrzydło (w latach 1688–1689 B. Ranisch) na planie prostokąta, bez podziałów wewnętrznych; w elewacji wschodniej i zachodniej ma ono po dwa trójdzielne okna zakończone spłaszczonym ostrołukiem. Od północy ciekawie ukształtowana fasada, łącząca formy wywodzące się jeszcze z architektury gotyckiej z elementami barokowymi. W fasadzie północnej wejście główne do kościoła ujęte w portalowe obramienie (na portalu data budowy 1688), nad nim osiowo umieszczone, ostrołukowo przesklepione okno. Flankują je dwa wysokie blendy o proporcjach identycznych z oknem. Nad nimi i oknem osiowo umieszczone trzy spłaszczone okulusy (okrągłe okienka). Fasadę wieńczy trójkątny szczyt wysunięty gzymsem przed lico elewacji, wyższy od okapu dachu, o innym nachyleniu niż połacie dachowe. Pod szczytem umieszczony na tarczy [[HERBY MIASTA GDAŃSKA I DZIELNIC | herb Gdańska]].<br /><br /> Pod podłogą w północnej części skrzydła północnego sklepiona krypta z czterema lunetami, z trumnami z XVIII wieku. Dachy nad nawą i skrzydłem północnym są dwuspadowe, nad prezbiterium – wielospadowy, nawiązujący do ukosów murów, pierwotnie ceramiczne, obecnie wykonane z blachy miedzianej. Nawa, prezbiterium i skrzydło północne przykryte są płaskim stropem. Ponad oknami prezbiterium i (w mniejszym stopniu) nawy widoczne są jednak podpory nieistniejących sklepień. Nie wiadomo, czy sklepień nie wykonano, czy też zostały zniszczone podczas któregoś z pożarów w XVI wieku. Na stropie nawy znajduje się plafon namalowany w 1709 roku przez Krystiana Fryderyka Falkenberga. Do kościoła od zewnątrz przylega wiele dobudówek. Od południa przekryta dachem pulpitowym, drewniana dwukondygnacyjna ambona zewnętrzna, pozbawiona obecnie elementów rzeźbiarskiego wystroju, i podobna w formie drewniana parterowa przybudówka oraz barokowa dwukondygnacyjna plebania, o dwuspadowym ceramicznym dachu ujętym również dwukodygnacyjnymi identycznymi szczytami o łagodnych spływach po bokach zwieńczonych wygiętym gzymsem. Od zachodu dwa szkieletowe dwukondygnacyjne budynki o prostych szczytach. Od północy parterowa zakrystia przy prezbiterium nakryta dachem pulpitowym. Wokół kościoła zachowane są piętrowe budynki dawnego szpitala z połowy XIX wieku, pełniące obecnie funkcje mieszkalne. Z zachowanego w znacznej części wyposażenia kościoła najcenniejszymi elementami są XVII-wieczny ołtarz główny, ambona z roku 1794, chrzcielnica i prospekt organowy (bez instrumentu) na emporze zachodniej z 1766. Zachowała się też dolna kondygnacja pierwotnie dwukondygnacyjnej empory północnej z końca XVII wieku o bogatej snycerce z herbem Gdańska. Szczególnie cennym zabytkiem jest namalowany w roku 1596 obraz Hansa Vredemana de Vriesa ''Alegoria grzechu i zbawienia''. Do 1944 w kościele znajdował się przypisywany Łukaszowi Cranachowi młodszemu portret Filipa Melanchtona, obecnie w [[MUZEUM NARODOWE | Muzeum Narodowym]]. Przy kościele istniał do 1945 roku cmentarz o tej samej nazwie ([[CMENTARZE NA TERENIE ŚRÓDMIEŚCIA. ZESPÓŁ U PODNÓŻA GRODZISKA | cmentarze na terenie Śródmieścia. Zespół u podnóża Grodziska]]) oraz przytułek (Heilig-Leichnam-Hospital; [[SZPITALE, DOMY OPIEKI DO KOŃCA XVIII WIEKU | szpitale]]). {{author: GS}} <br /><br />
+
[[File:1_Kosciol_Bozego_Ciała_(przy_ul._3_Maja).jpg|thumb|Kościół Bożego Ciała, I połowa XVII wieku; fragment obrazu (na wieku instrumentu muzycznego) ''Widok Gdańska od północnego zachodu'' (''Przypowieść o bogaczu i Łazarzu''), przypisywanego Bartholomäusowi Milwitzowi lub Johannowi (Hansowi) Kriegowi (po prawej wieża twierdzy Wisłoujście)]]
 +
[[File:Kościół Bożego Ciała, Der Stadt Dantzigk…, 1687.JPG|thumb|Kościół Bożego Ciała, ''Der Stadt Dantzigk…'', 1687]]
 +
[[File:3_Kosciol_Bozego_Ciala.jpg|thumb|Kościół Bożego Ciała, 1835, widok od wschodu, akwarela z 1854 wedle rysunku [[RANDT AUGUST LOBEGOTT, kupiec, malarz–amator| August Lobegott Randt]]]]
 +
[[File:4_Kosciol_Bożego_Ciala.jpg|thumb|Reprodukcja rysunku Louisa Friedricha Rudolfa Sy, ''Kazanie przy kościele Bożego Ciała'', około 1865]]
 +
[[File:Koscioł_Bożego_Ciała_front.jpg|thumb|Kościół Bożego Ciała, początek XX wieku]]
 +
[[File:Kościół_Bożego_Ciała.jpg|thumb|Kościół Bożego Ciała, 1938]]
 +
[[File: Kościół_Bożego_Ciała_organy.jpg |thumb| Organy kościoła Bożego Ciała, przed 1945]]
 +
[[File:Kościół Bożego Ciała, 1943–1944 .JPG|thumb|Kościół Bożego Ciała, 1943–1944 ]]
 +
[[File: Szpital_i_kościół_Bożego_Ciała.jpg |thumb| Kościół Bożego Ciała i zabudowania poszpitalne, w tle [[POMNIK KRZYŻ DWUTYSIĄCLECIA CHRZEŚCIJAŃSTWA i TYSIĄCLECIA GDAŃSKA | Krzyż Dwutysiąclecia Chrześcijaństwa i Tysiąclecia Gdańska]] na [[GRODZISKO | Grodzisku]], 2020]]
 +
 
 +
 
 +
 
 +
'''KOŚCIÓŁ BOŻEGO CIAŁA''' (Heilig-Leichnam-Kirche), przy obecnej ul. 3 Maja, od 1947 w posiadaniu [[KOŚCIÓŁ POLSKOKATOLICKI | Kościół Polskokatolickiego]]. Początkowo kaplica połączona (od zachodu) ze [[SZPITAL BOŻEGO CIAŁA | szpitalem Bożego Ciała]], wzmiankowana od 1380 (obecnie jej pozostałości można znaleźć w prezbiterium). Jako obiekt filialny należała do parafii [[KOŚCIÓŁ WNIEBOWZIĘCIA NAJŚWIĘTSZEJ MARII PANNY | kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny]]. W 2. połowie XV wieku wybudowano nawę, rozbudowując kaplicę do rozmiarów kościoła. Wielokrotnie odbudowywany po pożarach w XV i XVI wieku. Największe zniszczenie przyniosło profilaktyczne rozebranie przez gdańszczan w 1577 prawie w całości, w chwili zagrożenia miasta przez wojska Stefana Batorego ([[WOJNA GDAŃSKA Z KRÓLEM POLSKIM STEFANEM BATORYM | wojna Gdańska z królem polskim Stefanem Batory]]m). W 1522 w kościele [[HEGGE JACOB, kaznodzieja reformacyjny | Jacob Hegge]] wygłosił pierwsze luterańskie kazanie w Gdańsku ([[REFORMACJA | reformacja]]).<br/><br/>
 +
Od 1557 kościół protestancki, od 1592 fara ewangelicka ze zbudowaną wówczas zachodnią wieżą. Odbudowa kościoła miała zostać zakończona w 1596. Od około 1630 zaczęto udzielać w kościele chrztów, misę chrzcielną ufundowały Adelgunda Wichmann z domu Bodeck, Catharina, żona burmistrza [[LINDE ADRIAN von der, I, burmistrz Gdańska| Adriana von der Linde]], jej siostra Catharina Koenig i córka Florentina Peschwitz (matka [[PESCHWITZ GOTTFRIED von, rajca, poeta | Gottfrieda Peschwitza]]). Po mianowaniu w 1642 stałego kaznodziei stał się najważniejszą świątynią podmiejską, do której dołączono kilka gmin wiejskich. Od 1691 działało przy nim dwóch duchownych. Kościół Bożego Ciała, podobnie jak gdańskie kościoły św. Barbara, św. Elżbieta i kilka innych, należał do kościołów szpitalnych. Podczas gdy inne z czasem oderwały się od związanych z nimi szpitali i stały się kościołami parafialnymi, kościół Bożego Ciała pozostał kościołem szpitalnym i jako taki pod względem administracji podlegał nie radzie parafialnej, ale zarządowi szpitala.<br/><br/>
 +
W XVII wieku pozostał poza nowożytnymi fortyfikacjami Gdańska, od 1655 włączony w obszar objęty fortyfikacjami [[GRODZISKO | Grodziska]]. W 1670 odnowiono w konstrukcji szkieletowej wieżę od zachodu, na której umieszczono dzwony i zegar. W latach 1688–1689 [[RANISCH BARTHEL, murarz miejski | Barthel Ranisch]] wzniósł od północy dobudówkę, ustawioną prostopadle do nawy. W 1707 wybudowano nową (w miejsce wcześniej już istniejącej) zewnętrzną ambonę, dostawioną do południowej ściany nawy, ozdobioną figurami apostołów, baldachim zwieńczono figurą pelikana karmiącego własną krwią swe dzieci – symbolem Chrystusa. Zachowała się jako jedyna w Gdańsku, wcześniej podobne zewnętrzne ambony wybudowano przy kaplicach/kościołach w [[SZPITAL WSZYSTKICH BOŻYCH ANIOŁÓW | szpitalu Wszystkich Bożych Aniołów]] i w [[SZPITAL MIEJSKI (Lazaret przy Bramie Oliwskiej) | Lazarecie przy Bramie Oliwskiej]].<br/><br/>
 +
W 1749 wybudowano nad prezbiterium w konstrukcji szkieletowej wieżę wschodnią, wkrótce obie wieże obmurowano. W 1762 wybudowano plebanię w południowo-zachodnim narożniku. W 1812 w kościele urządzono magazyn wojsk francuskich, po ich odejściu przywrócono funkcje kościoła parafialnego. U schyłku XIX wieku po wschodniej stronie prezbiterium powstała duża parterowa, neogotycka dobudówka, pełniąca funkcję dużej zakrystii, sali parafialnej i tzw. kościoła zimowego.<br/><br/>
 +
W 1945 został nieco uszkodzony, wyposażenie zostało rozkradzione, 8 VI 1947 poświęcony jako świątynia Polskiego Narodowego Kościoła Katolickiego (od 1951 Polskokatolickiego), stan w 1959 opisano jako zaniedbany. W związku z poszerzeniem ul. 3 Maja w 1962 rozebrano neogotycką przybudówkę. Spowodowało to przeorientowanie wnętrza. Ołtarz główny przeniesiony został z prezbiterium i ustawiony na nowym, kilkustopniowym podeście przy południowej ścianie nawy w osi skrzydła północnego. <br /><br />
 +
Rzut kościoła ma formę odwróconej litery „T” o dwóch skrzydłach ułożonych prostopadle względem siebie. Gotycka część zorientowana jest ku wschodowi. Stanowi ją trójprzęsłowa sala i węższe dwuprzęsłowe prezbiterium, z zamknięciem w formie trzech boków ośmiokąta, oddzielone od nawy łukiem tęczowym. Nawa i prezbiterium mają przypory zewnętrzne. W prezbiterium smukłe okna ostrołukowe z neogotyckimi rozetami zamurowane do wysokości 2/5 ze względu na dostawione wcześniej pomieszczenia. Od północy zasłonięte murami zakrystii. W nawie znajdują się okna o zróżnicowanej wysokości, przesklepione ostrołukowo z laskowaniem, bez maswerków. Nawa ujęta od wschodu i zachodu dwiema wieżyczkami o konstrukcji szkieletowej, oblicowanych drobną cegłą i ujętych w narożnikach pilastrami, z fryzem pod hełmem. Dobudowana do zachodniej elewacji nawy kościoła wieża zachodnia ma hełm zaokrąglony ze szpicem i niewielką cebulastą kopułką. Wieża wschodnia oparta jest na murach prezbiterium, ma hełm w formie otwartej latarni ze smukłym szpicem. Na wieży wschodniej znajduje się zegar (trzy tarcze zegarowe) i konstrukcja dzwonna. Do nawy od północy dostawiono poprzeczne barokowe skrzydło (w latach 1688–1689 Barthel Ranisch) na planie prostokąta, bez podziałów wewnętrznych; w elewacji wschodniej i zachodniej ma ono po dwa trójdzielne okna zakończone spłaszczonym ostrołukiem. Od północy ciekawie ukształtowana fasada, łącząca formy wywodzące się jeszcze z architektury gotyckiej z elementami barokowymi. W fasadzie północnej wejście główne do kościoła ujęte w portalowe obramienie (na portalu data budowy 1688), nad nim osiowo umieszczone, ostrołukowo przesklepione okno. Flankują je dwie wysokie blendy o proporcjach identycznych z oknem. Nad nimi i oknem osiowo umieszczone trzy spłaszczone okulusy (okrągłe okienka). Fasadę wieńczy trójkątny szczyt wysunięty gzymsem przed lico elewacji, wyższy od okapu dachu, o innym nachyleniu niż połacie dachowe. Pod szczytem umieszczony na tarczy [[HERBY MIASTA GDAŃSKA I DZIELNIC | herb Gdańska]].<br /><br />  
 +
Pod podłogą w północnej części skrzydła północnego sklepiona krypta z czterema lunetami, z trumnami z XVIII wieku. Dachy nad nawą i skrzydłem północnym są dwuspadowe, nad prezbiterium – wielospadowy, nawiązujący do ukosów murów, pierwotnie ceramiczne, obecnie wykonane z blachy miedzianej. Nawa, prezbiterium i skrzydło północne przykryte są płaskim stropem. Ponad oknami prezbiterium i (w mniejszym stopniu) nawy widoczne są jednak podpory nieistniejących sklepień. Nie wiadomo, czy sklepień nie wykonano, czy też zostały zniszczone podczas któregoś z pożarów w XVI wieku. Na stropie nawy znajduje się plafon ''Sąd Ostateczny'' namalowany w 1709 przez Krystiana Fryderyka Falkenberga.<br/><br/>
 +
Do kościoła od zewnątrz przylega wiele dobudówek. Od południa przykryta dachem pulpitowym, drewniana dwukondygnacyjna ambona zewnętrzna, pozbawiona obecnie elementów rzeźbiarskiego wystroju, i podobna w formie drewniana parterowa przybudówka oraz barokowa dwukondygnacyjna plebania, o dwuspadowym ceramicznym dachu ujętym również dwukondygnacyjnymi identycznymi szczytami o łagodnych spływach po bokach zwieńczonych wygiętym gzymsem. Od zachodu dwa szkieletowe dwukondygnacyjne budynki o prostych szczytach. Od północy parterowa zakrystia przy prezbiterium nakryta dachem pulpitowym. Wokół kościoła zachowane są piętrowe budynki dawnego szpitala z połowy XIX wieku, pełniące obecnie funkcje mieszkalne.<br/><br/>
 +
Z zachowanego w znacznej części wyposażenia kościoła najcenniejszymi elementami są XVII-wieczny ołtarz główny, ambona z 1794, chrzcielnica i prospekt organowy (bez instrumentu, wykonanego w latach 1765–1767 przez [[DALITZ FRIEDRICH RUDOLPH, budowniczy organów i fortepianów | Friedricha Rudolpha Dalitza]], wywiezionego i zaginionego w okolicach Bytowa w 1945) na emporze zachodniej z herbami fundatorów organów, rodzin Gralathów, Buschów, Schumannów, Groddecków i Conradich. Zachowała się też dolna kondygnacja pierwotnie dwukondygnacyjnej empory północnej z końca XVII wieku o bogatej snycerce z herbem Gdańska. Szczególnie cennym zabytkiem jest namalowany w 1596 obraz [[VREDEMANN HANS, malarz, architekt | Hansa Vredemanna]] de Vriesa ''Alegoria grzechu i zbawienia''.<br/><br/>
 +
Do 1944 w kościele znajdował się przypisywany Łukaszowi Cranachowi młodszemu portret Filipa Melanchtona, obecnie w [[MUZEUM NARODOWE | Muzeum Narodowym]]. Przy kościele istniał do 1945 cmentarz o tej samej nazwie ([[CMENTARZE NA TERENIE ŚRÓDMIEŚCIA. ZESPÓŁ U PODNÓŻA GRODZISKA | cmentarze na terenie Śródmieścia. Zespół u podnóża Grodziska]]) oraz przytułek (Heilig-Leichnam-Hospital; [[SZPITALE, DOMY OPIEKI DO KOŃCA XVIII WIEKU | szpitale]]). {{author: GS}} <br /><br />
 
{| class="tableGda"
 
{| class="tableGda"
 
|-  
 
|-  
−
|+ Luterańscy pastorzy kościoła Bożego Ciała
+
|+ Luterańscy kaznodzieje kościoła Bożego Ciała
 
|-
 
|-
 
| 1577–1592
 
| 1577–1592
Linia 9: Linia 30:
 
|-
 
|-
 
| 1592–1602
 
| 1592–1602
−
| Abraham Heysichius (Heyse)
+
| [[HESYCHIUS ABRAHAM, pastor kościołów Bożego Ciała i św. Barbary | Abraham Hesychius]]
 
|-
 
|-
 
| 1602–1603
 
| 1602–1603
Linia 18: Linia 39:
 
|-
 
|-
 
| 1612–1613
 
| 1612–1613
−
| Nikolaus Menselius
+
| [[MENSELIUS NICOLAUS, pastor w Sobieszewie, kaznodzieja kościoła Bożego Ciała| Nicolaus Menselius]]
 
|-
 
|-
 
| 1614–1620
 
| 1614–1620
−
| Joachim Steigius
+
| [[STEIGIUS JOACHIM, kaznodzieja kościoła Bożego Ciała | Joachim Steigius]]
 
|-
 
|-
 
| 1620–1630
 
| 1620–1630
−
| Georg Gilbert de Spaignaro
+
| [[SPAIGNARD GEORG, kaznodzieja kościoła Bożego Ciała | Georg Gilbert Spaignard]]       
 
|-
 
|-
 
| 1631–1639
 
| 1631–1639
−
| David Huberus
+
| [[HUBERUS DAVID, kaznodzieja kościołów Bożego Ciała i św. Jakuba| David Huberus]]
 
|-
 
|-
 
| 1639–1672
 
| 1639–1672
−
| Caspar Bartholdi
+
| [[BARTHOLDI CASPAR, kaznodzieja kościoła Bożego Ciała | Caspar Bartholdi]]
 
|-
 
|-
 
| 1673–1683
 
| 1673–1683
−
| Christian Meisner
+
| [[MEISNER CHRISTIAN, pastor| Christian Meisner]]
 
|-
 
|-
 
| 1683–1691
 
| 1683–1691
−
| Ephraim Kerstens
+
| [[KERSTEN EPHRAIM, kaznodzieja kościoła Bożego Ciała | Ephraim Kersten]]
 
|-
 
|-
 
| 1691–1693
 
| 1691–1693
−
| Michael Kempin
+
| [[KEMPIN MICHAEL, kaznodzieja i pastor kościołów Bożego Ciała i św. Bartłomieja | Michael Kempin]]
 
|-
 
|-
−
| 1693–1696
+
| 1691–1699
−
| Theophilus Jungius
+
| [[SCHMIDT DANIEL, kaznodzieja kościoła Bożego Ciała | Daniel Schmidt]]
 +
|-
 +
| 1694–1696
 +
| [[JUNGIUS THEOPHILUS, kaznodzieja kościoła Bożego Ciała | Theophilus Jungius]]
 
|-
 
|-
 
| 1696–1706
 
| 1696–1706
−
| Michael Ulmitz
+
| [[ULMITZ MICHAEL, kaznodzieja kościoła Bożego Ciała| Michael Ulmitz]]
 +
|-
 +
| 1699–1706
 +
| [[WOLFF CONSTANTIN, kaznodzieja kościoła Bożego Ciała| Constantin Wolff]]
 
|-
 
|-
 
| 1706–1709
 
| 1706–1709
−
| Ernst Gottlieb Lüschner
+
| [[LÜSCHNER ERNST, kaznodzieja w kościele Bożego Ciała | Ernst Gottlieb Lüschner]] 
 +
|-
 +
| 1706–1709
 +
| [[HORLITZ JOACHIM ERNST, kaznodzieja kościoła Bożego Ciała | Joachim Ernst Horlitz]]
 
|-
 
|-
 
| 1709–1713
 
| 1709–1713
−
| Peter Baystrup
+
| [[BAYSTRUP PETER, kaznodzieja kościoła Bożego Ciała | Peter Baystrup]] 
 +
|-
 +
| 1709–1722
 +
| [[NEUMANN BENJAMIN, kaznodzieja kościoła Bożego Ciała | Benjamin Neumann]]
 
|-
 
|-
 
| 1713–1730
 
| 1713–1730
−
| Gottfried Neander
+
| [[NEANDER GOTTFRIED, kaznodzieja kościoła Bożego Ciała | Gottfried Neander]]
 
|-
 
|-
−
| 1730–1751
+
| 1722–1742
−
| Nathanael Becks
+
| [[OSTERSTOCK GABRIEL, kaznodzieja kościoła Bożego Ciała | Gabriel Osterstock]]
 +
|-
 +
| 1730–1756
 +
| [[BECKS NATHANAEL, kaznodzieja kościołów Bożego Ciała i św. Jakuba | Nathanael Becks]]
 +
|-
 +
| 1742–1746
 +
| [[PEHNEN JOHANN GOTTFRIED, kaznodzieja | Johann Gottfried von Pehnen]]
 +
|-
 +
| 1746–1750
 +
| [[JUNGIUS JOHANN KARL, kaznodzieja i pastor kościołów Bożego Ciała i św. Barbary | Johann Karl Jungius]]
 
|-
 
|-
 
| 1751–1772
 
| 1751–1772
−
| Christian Foss
+
| [[FOSS CHRISTIAN FRIEDRICH, kaznodzieja kościoła Bożego Ciała | Christian Friedrich Foss]]
 +
|-
 +
| 1756–1759
 +
| [[WEIDMANN JOHANN CARL, kaznodzieja | Johann Carl Weidmann]]
 +
|-
 +
| 1759–1751
 +
| [[KICKEBUSCH GOTTFRIED SALOMON, kaznodzieja kościoła Bożego Ciała| Gottfried Salomon Kickebusch]]
 +
|-
 +
| 1771–1807
 +
| [[KRIEGER CHRISTOPH GOTTLIEB, kaznodzieja kościoła Bożego Ciała| Christian Gottlieb Krieger, pierwszy kaznodzieja]]
 
|-
 
|-
 
| 1772
 
| 1772
−
| Johann Gottlieb Dragheim
+
| [[DRAGHEIM JOHANN GOTTLIEB, kaznodzieja i diakon kościołów Bożego Ciała, św. Katarzyny, św. Jana | Johann Gottlieb Dragheim, drugi kaznodzieja]]
 
|-
 
|-
 
| 1772–1774
 
| 1772–1774
−
| Carl Beniamin Lengnich
+
| [[LENGNICH KARL BENJAMIN, uczony, archidiakon kościoła NMP | Karl Benjamin Lengnich, drugi kaznodzieja]]
 
|-
 
|-
−
| 1774–1776
+
| 1774–1775
−
| Carl Gabriel Brämer
+
| [[BIEHL (BIEL) PETER,  kaznodzieja kościołów Bożego Ciała i św. Jakuba  | Peter Wilhelm Biehl (Biel), drugi kaznodzieja]]
 
|-
 
|-
−
| 1776–1807
+
| 1775–1776
−
| Christoph Gottlieb Krieger
+
| [[BRÄMER CARL GABRIEL, pastor kościoła św. Katarzyny | Carl Gabriel Brämer, drugi kaznodzieja]]
 
|-
 
|-
−
| 1807–1808
+
| 1776–1808
−
| Johann Daniel Schultz
+
| [[SCHULTZ JOHANN DANIEL, kaznodzieja kościoła Bożego Ciała| Johann Daniel Schultz]]
 
|-
 
|-
 
| span style="white-space: nowrap" | 1808 – około 1833
 
| span style="white-space: nowrap" | 1808 – około 1833
−
| Johann Gottfried Steffen
+
| [[STEFFEN JOHANN GOTTFRIED, kaznodzieja kościoła Bożego Ciała, radny | Johann Gottfried Steffen]] pierwszy kaznodzieja
 +
|-
 +
| 1809–1813
 +
| [[DIETRICH GEORGE THEODOR, kaznodzieja | Georg Theodor Dietrich]] drugi kaznodzieja
 
|-
 
|-
 
| 1834–1836
 
| 1834–1836
 
| ?
 
| ?
 
|-
 
|-
−
| 1837–1839
+
| 1835–1839
−
| span style="white-space: nowrap" | Jacob August Hermann Hepner
+
| span style="white-space: nowrap" | [[HEPNER JACOB AUGUST HERMANN, pastor | Jacob August Hermann Hepner]]
 
|-
 
|-
−
| 1840–1842
+
| 1839–1842
 
| Carl Reiness
 
| Carl Reiness
 
|-
 
|-
−
| 1844–1870
+
| 1843–1870
−
| Carl August Olaf Tornwaldt
+
| [[TORNWALD CARL AUGUST OLOF, kaznodzieja kościoła Bożego Ciała | Carl August Olof Tornwald]]
 
|-
 
|-
 
| 1871–1916
 
| 1871–1916
−
| Karl Ludwig Boie
+
| [[BOIE KARL LUDWIG, pastor kościoła Bożego Ciała | Karl Ludwig Boie]]
 
|-
 
|-
−
| 1916–1939
+
| 1916–1938
−
| Ernst Hermann Franz Lippky
+
| [[LIPPKY ERNST HERMANN FRANZ, pastor kościoła Bożego Ciała | Ernst Hermann Franz Lippky]]
 
|-
 
|-
 
| 1939–1945
 
| 1939–1945
 
| Heinz Weidemann
 
| Heinz Weidemann
 
|-
 
|-
−
| class="authorEgTab" | {{author: MrGl}}
+
| class="authorEgTab" | {{author: MrGl}} {{author: JANSZ}}
 
|}
 
|}
 
{| class="tableGda"
 
{| class="tableGda"
Linia 135: Linia 189:
 
|-
 
|-
 
| class="authorEgTab" | {{author: RED}}
 
| class="authorEgTab" | {{author: RED}}
−
|} [[Category: Encyklopedia]]
+
|} [[Category: Encyklopedia]][[Category: Przestrzeń miasta]]

Aktualna wersja na dzień 18:15, 8 lis 2024

Kościół Bożego Ciała, I połowa XVII wieku; fragment obrazu (na wieku instrumentu muzycznego) Widok Gdańska od północnego zachodu (Przypowieść o bogaczu i Łazarzu), przypisywanego Bartholomäusowi Milwitzowi lub Johannowi (Hansowi) Kriegowi (po prawej wieża twierdzy Wisłoujście)
Kościół Bożego Ciała, Der Stadt Dantzigk…, 1687
Kościół Bożego Ciała, 1835, widok od wschodu, akwarela z 1854 wedle rysunku August Lobegott Randt
Reprodukcja rysunku Louisa Friedricha Rudolfa Sy, Kazanie przy kościele Bożego Ciała, około 1865
Kościół Bożego Ciała, początek XX wieku
Kościół Bożego Ciała, 1938
Organy kościoła Bożego Ciała, przed 1945
Kościół Bożego Ciała, 1943–1944
Kościół Bożego Ciała i zabudowania poszpitalne, w tle Krzyż Dwutysiąclecia Chrześcijaństwa i Tysiąclecia Gdańska na Grodzisku, 2020


KOŚCIÓŁ BOŻEGO CIAŁA (Heilig-Leichnam-Kirche), przy obecnej ul. 3 Maja, od 1947 w posiadaniu Kościół Polskokatolickiego. Początkowo kaplica połączona (od zachodu) ze szpitalem Bożego Ciała, wzmiankowana od 1380 (obecnie jej pozostałości można znaleźć w prezbiterium). Jako obiekt filialny należała do parafii kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. W 2. połowie XV wieku wybudowano nawę, rozbudowując kaplicę do rozmiarów kościoła. Wielokrotnie odbudowywany po pożarach w XV i XVI wieku. Największe zniszczenie przyniosło profilaktyczne rozebranie przez gdańszczan w 1577 prawie w całości, w chwili zagrożenia miasta przez wojska Stefana Batorego ( wojna Gdańska z królem polskim Stefanem Batorym). W 1522 w kościele Jacob Hegge wygłosił pierwsze luterańskie kazanie w Gdańsku ( reformacja).

Od 1557 kościół protestancki, od 1592 fara ewangelicka ze zbudowaną wówczas zachodnią wieżą. Odbudowa kościoła miała zostać zakończona w 1596. Od około 1630 zaczęto udzielać w kościele chrztów, misę chrzcielną ufundowały Adelgunda Wichmann z domu Bodeck, Catharina, żona burmistrza Adriana von der Linde, jej siostra Catharina Koenig i córka Florentina Peschwitz (matka Gottfrieda Peschwitza). Po mianowaniu w 1642 stałego kaznodziei stał się najważniejszą świątynią podmiejską, do której dołączono kilka gmin wiejskich. Od 1691 działało przy nim dwóch duchownych. Kościół Bożego Ciała, podobnie jak gdańskie kościoły św. Barbara, św. Elżbieta i kilka innych, należał do kościołów szpitalnych. Podczas gdy inne z czasem oderwały się od związanych z nimi szpitali i stały się kościołami parafialnymi, kościół Bożego Ciała pozostał kościołem szpitalnym i jako taki pod względem administracji podlegał nie radzie parafialnej, ale zarządowi szpitala.

W XVII wieku pozostał poza nowożytnymi fortyfikacjami Gdańska, od 1655 włączony w obszar objęty fortyfikacjami Grodziska. W 1670 odnowiono w konstrukcji szkieletowej wieżę od zachodu, na której umieszczono dzwony i zegar. W latach 1688–1689 Barthel Ranisch wzniósł od północy dobudówkę, ustawioną prostopadle do nawy. W 1707 wybudowano nową (w miejsce wcześniej już istniejącej) zewnętrzną ambonę, dostawioną do południowej ściany nawy, ozdobioną figurami apostołów, baldachim zwieńczono figurą pelikana karmiącego własną krwią swe dzieci – symbolem Chrystusa. Zachowała się jako jedyna w Gdańsku, wcześniej podobne zewnętrzne ambony wybudowano przy kaplicach/kościołach w szpitalu Wszystkich Bożych Aniołów i w Lazarecie przy Bramie Oliwskiej.

W 1749 wybudowano nad prezbiterium w konstrukcji szkieletowej wieżę wschodnią, wkrótce obie wieże obmurowano. W 1762 wybudowano plebanię w południowo-zachodnim narożniku. W 1812 w kościele urządzono magazyn wojsk francuskich, po ich odejściu przywrócono funkcje kościoła parafialnego. U schyłku XIX wieku po wschodniej stronie prezbiterium powstała duża parterowa, neogotycka dobudówka, pełniąca funkcję dużej zakrystii, sali parafialnej i tzw. kościoła zimowego.

W 1945 został nieco uszkodzony, wyposażenie zostało rozkradzione, 8 VI 1947 poświęcony jako świątynia Polskiego Narodowego Kościoła Katolickiego (od 1951 Polskokatolickiego), stan w 1959 opisano jako zaniedbany. W związku z poszerzeniem ul. 3 Maja w 1962 rozebrano neogotycką przybudówkę. Spowodowało to przeorientowanie wnętrza. Ołtarz główny przeniesiony został z prezbiterium i ustawiony na nowym, kilkustopniowym podeście przy południowej ścianie nawy w osi skrzydła północnego.

Rzut kościoła ma formę odwróconej litery „T” o dwóch skrzydłach ułożonych prostopadle względem siebie. Gotycka część zorientowana jest ku wschodowi. Stanowi ją trójprzęsłowa sala i węższe dwuprzęsłowe prezbiterium, z zamknięciem w formie trzech boków ośmiokąta, oddzielone od nawy łukiem tęczowym. Nawa i prezbiterium mają przypory zewnętrzne. W prezbiterium smukłe okna ostrołukowe z neogotyckimi rozetami zamurowane do wysokości 2/5 ze względu na dostawione wcześniej pomieszczenia. Od północy zasłonięte murami zakrystii. W nawie znajdują się okna o zróżnicowanej wysokości, przesklepione ostrołukowo z laskowaniem, bez maswerków. Nawa ujęta od wschodu i zachodu dwiema wieżyczkami o konstrukcji szkieletowej, oblicowanych drobną cegłą i ujętych w narożnikach pilastrami, z fryzem pod hełmem. Dobudowana do zachodniej elewacji nawy kościoła wieża zachodnia ma hełm zaokrąglony ze szpicem i niewielką cebulastą kopułką. Wieża wschodnia oparta jest na murach prezbiterium, ma hełm w formie otwartej latarni ze smukłym szpicem. Na wieży wschodniej znajduje się zegar (trzy tarcze zegarowe) i konstrukcja dzwonna. Do nawy od północy dostawiono poprzeczne barokowe skrzydło (w latach 1688–1689 Barthel Ranisch) na planie prostokąta, bez podziałów wewnętrznych; w elewacji wschodniej i zachodniej ma ono po dwa trójdzielne okna zakończone spłaszczonym ostrołukiem. Od północy ciekawie ukształtowana fasada, łącząca formy wywodzące się jeszcze z architektury gotyckiej z elementami barokowymi. W fasadzie północnej wejście główne do kościoła ujęte w portalowe obramienie (na portalu data budowy 1688), nad nim osiowo umieszczone, ostrołukowo przesklepione okno. Flankują je dwie wysokie blendy o proporcjach identycznych z oknem. Nad nimi i oknem osiowo umieszczone trzy spłaszczone okulusy (okrągłe okienka). Fasadę wieńczy trójkątny szczyt wysunięty gzymsem przed lico elewacji, wyższy od okapu dachu, o innym nachyleniu niż połacie dachowe. Pod szczytem umieszczony na tarczy herb Gdańska.

Pod podłogą w północnej części skrzydła północnego sklepiona krypta z czterema lunetami, z trumnami z XVIII wieku. Dachy nad nawą i skrzydłem północnym są dwuspadowe, nad prezbiterium – wielospadowy, nawiązujący do ukosów murów, pierwotnie ceramiczne, obecnie wykonane z blachy miedzianej. Nawa, prezbiterium i skrzydło północne przykryte są płaskim stropem. Ponad oknami prezbiterium i (w mniejszym stopniu) nawy widoczne są jednak podpory nieistniejących sklepień. Nie wiadomo, czy sklepień nie wykonano, czy też zostały zniszczone podczas któregoś z pożarów w XVI wieku. Na stropie nawy znajduje się plafon Sąd Ostateczny namalowany w 1709 przez Krystiana Fryderyka Falkenberga.

Do kościoła od zewnątrz przylega wiele dobudówek. Od południa przykryta dachem pulpitowym, drewniana dwukondygnacyjna ambona zewnętrzna, pozbawiona obecnie elementów rzeźbiarskiego wystroju, i podobna w formie drewniana parterowa przybudówka oraz barokowa dwukondygnacyjna plebania, o dwuspadowym ceramicznym dachu ujętym również dwukondygnacyjnymi identycznymi szczytami o łagodnych spływach po bokach zwieńczonych wygiętym gzymsem. Od zachodu dwa szkieletowe dwukondygnacyjne budynki o prostych szczytach. Od północy parterowa zakrystia przy prezbiterium nakryta dachem pulpitowym. Wokół kościoła zachowane są piętrowe budynki dawnego szpitala z połowy XIX wieku, pełniące obecnie funkcje mieszkalne.

Z zachowanego w znacznej części wyposażenia kościoła najcenniejszymi elementami są XVII-wieczny ołtarz główny, ambona z 1794, chrzcielnica i prospekt organowy (bez instrumentu, wykonanego w latach 1765–1767 przez Friedricha Rudolpha Dalitza, wywiezionego i zaginionego w okolicach Bytowa w 1945) na emporze zachodniej z herbami fundatorów organów, rodzin Gralathów, Buschów, Schumannów, Groddecków i Conradich. Zachowała się też dolna kondygnacja pierwotnie dwukondygnacyjnej empory północnej z końca XVII wieku o bogatej snycerce z herbem Gdańska. Szczególnie cennym zabytkiem jest namalowany w 1596 obraz Hansa Vredemanna de Vriesa Alegoria grzechu i zbawienia.

Do 1944 w kościele znajdował się przypisywany Łukaszowi Cranachowi młodszemu portret Filipa Melanchtona, obecnie w Muzeum Narodowym. Przy kościele istniał do 1945 cmentarz o tej samej nazwie ( cmentarze na terenie Śródmieścia. Zespół u podnóża Grodziska) oraz przytułek (Heilig-Leichnam-Hospital; szpitale). GS

Luterańscy kaznodzieje kościoła Bożego Ciała
1577–1592 filia kościoła św. Katarzyny
1592–1602 Abraham Hesychius
1602–1603 Nicolaus Durander
1603–1612 Paulus Wachsmuth
1612–1613 Nicolaus Menselius
1614–1620 Joachim Steigius
1620–1630 Georg Gilbert Spaignard
1631–1639 David Huberus
1639–1672 Caspar Bartholdi
1673–1683 Christian Meisner
1683–1691 Ephraim Kersten
1691–1693 Michael Kempin
1691–1699 Daniel Schmidt
1694–1696 Theophilus Jungius
1696–1706 Michael Ulmitz
1699–1706 Constantin Wolff
1706–1709 Ernst Gottlieb Lüschner
1706–1709 Joachim Ernst Horlitz
1709–1713 Peter Baystrup
1709–1722 Benjamin Neumann
1713–1730 Gottfried Neander
1722–1742 Gabriel Osterstock
1730–1756 Nathanael Becks
1742–1746 Johann Gottfried von Pehnen
1746–1750 Johann Karl Jungius
1751–1772 Christian Friedrich Foss
1756–1759 Johann Carl Weidmann
1759–1751 Gottfried Salomon Kickebusch
1771–1807 Christian Gottlieb Krieger, pierwszy kaznodzieja
1772 Johann Gottlieb Dragheim, drugi kaznodzieja
1772–1774 Karl Benjamin Lengnich, drugi kaznodzieja
1774–1775 Peter Wilhelm Biehl (Biel), drugi kaznodzieja
1775–1776 Carl Gabriel Brämer, drugi kaznodzieja
1776–1808 Johann Daniel Schultz
1808 – około 1833 Johann Gottfried Steffen pierwszy kaznodzieja
1809–1813 Georg Theodor Dietrich drugi kaznodzieja
1834–1836  ?
1835–1839 Jacob August Hermann Hepner
1839–1842 Carl Reiness
1843–1870 Carl August Olof Tornwald
1871–1916 Karl Ludwig Boie
1916–1938 Ernst Hermann Franz Lippky
1939–1945 Heinz Weidemann
MrGl JANSZ
Proboszczowie parafii polskokatolickiej kościoła Bożego Ciała
1945–1946 ks. Stanisław Piekarz
1948–1950 ks. Tadeusz Zajączkowski
1950–1957 ks. Tadeusz Powąska
1957–1958 ks. Józef Nowak
1958–1961 ks. Stanisław Maćkowiak
1961–1962 ks. Zygmunt Mędrak
1962 ks. Eugeniusz Rosiecki
1962–1998 ks. Marian Lewandowski
1998– ks. Rafał Michalak
RED
Źródło „https://gdansk.gedanopedia.pl/index.php?title=KO%C5%9ACI%C3%93%C5%81_BO%C5%BBEGO_CIA%C5%81A_(przy_ob._ul._3_Maja)&oldid=143161”
⇦ WRÓĆ
Osobiste
Przestrzenie nazw

Warianty
Widok
Działania