KOŚCIÓŁ ŚW. BARBARY

Aktualna wersja na dzień 10:28, 9 lis 2024

Znak własnościowy kościoła św. Barbary

Kościół św. Barbary, Der Stadt Dantzigk..., 1688

Kościół św. Barbary, Matthaeus Deisch, 1761–1765

Kościół św. Barbary i Długie Ogrody około 1870, z zegarem i nieistniejąca po 1945 nawą boczną, fot. Richard Adalbert Ballerstädt

Kościół św. Barbary, początek XX wieku

Kościół św. Barbary, początek XX wieku

Kościół św. Barbary, lata 30. XX wieku

Kościół św. Barbary, lata 30./40. XX wieku

Wnętrze kościoła
św. Barbary, przed 1945

Kościół św. Barbary, widoczny brak nawy bocznej, 2009

KOŚCIÓŁ ŚW. BARBARY, Długie Ogrody, w północnej pierzei ul. Długie Ogrody. Początkowo niewielka kaplica przytykająca od południowego-wschodu do szpitala św. Barbary (pierwsza wzmianka z 1387 – Barbara Capella). Około 1430 w tym samym miejscu wzniesiono większą budowlę, która zajmowała prawdopodobnie północno-wschodnią część obecnego kościoła. Zabudowania szpitalne przylegały do niej od północy. Kaplica, a od 1436 kościół, podporządkowane były pierwotnie kościołowi Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, od 1456 (w związku z rozwojem dzielnicy Długie Ogrody) kościół przekształcony w parafialny.

W latach 1485–1489 rozbudowany: przedłużony w kierunku zachodnim i podwyższony, otrzymał zakrystię, rozpoczęto budowę wieży. Budowa wewnętrznych, potężnych przypór połączonych wysokimi arkadami świadczy o zamiarze przesklepienia całego wnętrza, czego jednak zaniechano. Asymetryczne usytuowanie wieży sugeruje, że początkowo zakładano budowę większego, może nawet trzynawowego, założenia. Prawdopodobnie zniweczył ten zamiar pożar 14 IX 1499, kiedy za sprawą Maternów spłonął wraz ze szpitalem i częścią zabudowy Długich Ogrodów.

Na początku XVI wieku zbudowano nawy z zewnętrznymi przyporami, być może w celu wzmocnienia osłabionych pożarami murów. Odbudowa kościoła po kolejnym pożarze (skutkiem zaprószenia ognia) w 1545 przyniosła jego rozbudowę: poszerzenie nawy w kierunku południowym, wewnętrzne przypory połączono arkadami, przebudowano szczyt wschodni na schodkowy. Od 1557 świątynia protestancka. W 1588 wybudowano organy, w 1613 ołtarz główny (zniszczony przez wojska francuskie w 1807), w latach 1614–1615 empory zachodnie, w 1619–1620 ostatecznie podwyższono i zakończono prace przy wieży (renesansowa nadbudowa i hełm) oraz zamontowano na niej zegar. W 1654 na północnej ścianie umieszczono ambonę o bogatej snycerce (zniszczona w 1945). Około 1690 zastąpiono schodkowy gotycki szczyt wschodni barokowym.

Na podstawie ordynacji z 1570, zobowiązującej miasto do dbania o należytą posługę kaznodziejską dla wiernych, wobec znaczącego wzrostu ich liczby w parafii, od odejścia na emeryturę pastora Jacoba Schlacoviusa (1646), Ministerium Duchowne decyzją z 4 I 1647 postanowiło powoływać do niej dodatkowego kaznodzieję, odtąd tę posługę pełniło jednocześnie dwóch duchownych (podobną decyzję wydano dla parafii Bożego Ciała w 1691).

W okresie 1726–1728 dobudowano czteroprzęsłową, węższą nawę południową, o wysokości i długości nawy głównej, połączoną z kościelnymi arkadami. Wystawała ona z linii zabudowy ul. Długie Ogrody do linii sąsiadujących z nią przedproży, stanowiąc charakterystyczny akcent widokowy ulicy. Dwuspadowy dach nawy bocznej ujęty został dwoma prostymi, barokowymi szczytami. W odróżnieniu od starszej nawy głównej, miała okna przesklepione łukowo. W nawie bocznej znajdowała się empora wzdłuż ścian wschodniej i południowej. W 1746–1747 wybudowano nowe organy na emporze zachodniej, a w 1764 wykonano w obu nawach rokokowe, stiukowe stropy. W 1806, przed oblężeniem Gdańska przez wojska napoleońskie, kościół zamieniono na magazyn siana oraz słomy dla kawalerii i lazaret, rolę tę pełnił i w okresie I Wolnego Miasta Gdańska. Podczas oblężenia w 1813 poważnie uszkodzony. Od 1814 powtórnie jako parafialny kościół ewangelicki. W 1838 wybudowano nowy ołtarz. Od 1941, w związku z remontem kościoła św. Elżbiety, wraz z kościołem św. Pawła pełnił zastępczą rolę gdańskiego kościoła garnizonowego.

W 1945 spalony i zniszczony w 60% (jeden z najbardziej zniszczonych gdańskich kościołów): zniszczone ściany szczytowe, dachy, górne kondygnacje wieży, sklepienia w kaplicach oraz stiukowe stropy, także wyposażenie. Odbudowę rozpoczęto w 1956. Przejęty w 1959 przez Kościół katolicki, od 1960 w prowizorycznych zabudowaniach pełnił funkcje sakralne. W 1960 władze wstrzymały pozwolenie na odbudowę. W 1964 wydano wstępne pozwolenie na jej kontynuację, z nakazem rozebrania nawę południową (jako przyczynę podano konieczność poszerzenia ul. Elbląskiej, obecnie Długie Ogrody). W 1967 zatwierdzono plan odbudowy, w 1968 erygowano parafię. W latach 1970–1972 odbudowano wieżę, łącznie z hełmem. Prace zakończono w 1974. W 1999 organmistrz Jerzy Kurecki z Koźmina wybudował nowe 16-głosowe organy o trakturze mechanicznej, poświęcone przez bp. Zygmunta Pawłowicza 4 XII 1999.

Architektura. Jednonawowy kościół salowy, jednoprzestrzenny (bez wydzielonego prezbiterium), o czterech przęsłach. Wymiary: długość 36 m, szerokość 18 m, wewnętrzne nawy: długość 19,1 m, szerokość (między przyporami) 11,8 m, wysokość 10 m. Prosty, ceglany, z orientacją wschodnią. Ściana północna ma wydatne przypory zewnętrzne (także narożne) z jednym uskokiem. Otwory wejściowe: ostrołukowy, profilowany pod wieżą, mały od północy. W zachodniej ścianie ostrołukowe przejście do schodów na wieżę. Okna ostrołukowe o neogotyckich maswerkach, z podwójnym profilem, zróżnicowanym, co wskazuje na przerwy w budowie pierwotnego kościoła. Duże, pojedyncze, ostrołukowe okno z maswerkami w ścianie wschodniej. Wysoki wschodni szczyt o formach barokowych, niebędący jednak dokładną rekonstrukcją szczytu zniszczonego. Dach, kryty obecnie blachą miedzianą (pierwotnie dachówką), z lukarnami, na gzymsie dwustopniowym o nieco zmienionym w stosunku do pierwotnego nachyleniu. Wewnątrz kościoła nisze w przyporach (prawdopodobnie przejścia na emporę). Sklepienie kryształowe kruchty pod wieżą i krzyżowe (o formach wysklepek jak w sklepieniach kryształowych) w międzyprzyporowych kaplicach. Nawa przekryta pierwotnie stiukowym sklepieniem o formach rokokowych z silnie wyobloną fasetą przy wszystkich ścianach, obecnie płaskim stropem betonowym.

Wieża o wysokości około 40 m przy zachodniej elewacji, usytuowana asymetrycznie – przesunięta w kierunku południowym. Trzy dolne kondygnacje wieży na planie prostokąta, następne (piętro więźby dzwonnej) – kwadratu. Dolne partie oddzielone od górnej tynkowanym i nadwieszonym gzymsem. Narożne pilastry górnej kondygnacji przechodzą w schodkowate lizeny. Po dwa ostrołukowe otwory okienne zamknięte żaluzjami po każdej stronie (po wschodniej – otwór pełnowymiarowy i mniejszy, który nie został odbudowany ze względu na zmianę nachylenia połaci dachu). Pod gzymsem hełmu, na osi ściany, nisze zegarowe (obecnie puste). Hełm, zaokrąglony, z lukarnami w narożnikach, jest podstawą latarni otoczonej galeryjką, ze smukłą iglicą. Po północno-wschodniej stronie dobudowana, kwadratowa w rzucie, zakrystia przekryta sklepieniem kryształowym.

Wyposażenie wnętrza nie zachowało się po zniszczeniach wojennych, za wyjątkiem kilku płyt nagrobnych ułożonych w jednej z południowych kaplic. Obecnie wyposażenie współczesne. W arkady zburzonej nawy południowej wstawiono wybitne, współczesne witraże, wykonane w latach 1972–1975 z brył kolorowego szkła w betonowej oprawie, według projektu Barbary Massalskiej. W nawie znajduje się również siedem drewnianych, polichromowanych rzeźb, przekazanych ze składnicy konserwatorskiej w 2. połowie lat 80. XX wieku. GS